هر گونه تغییر در پل خواجو به معنای تخریب این پل تاریخی است

در همین راستا در مقالاتی که در خصوص این بنای تاریخی تا کنون نگاشته شده است مقاله ای با نگاه مهندسی پل خواجو به قلم عبدالعظیم امیر شاه کرمی، در مجله "گلستان هنر" شماره ششم زمستان 1385 نگاشته شده است که در اینجا ذکر بخشهایی از این مقاله لازم است تا مخاطبان بیش از پیش با معماری و مهندسی این بنای تاریخی آشنا شوند.

در بخش نخست این مقاله آمده پل خواجو در نگاه نخست اثری هنرمندانه از معماری صفوی است اما برجستگی جلوه های هنری این بنا ارزشهای مهندسی آن را پنهان کرده و خصوصیات مهندسی پل، بازخوانی آن را در ردیف مهندسی تحلیلی قرار می دهد، مهندسی که با کیفیت و کمیت زمانی و مکانی ارتباطی تنگاتنگ داشته و درک آن از راه تحلیل و مدل سازی ممکن است.

در ادامه این مقاله آمده است: پل خواجو مثالی مناسب در به کارگیری مهندسی تحلیلی، یعنی استفاده همزمان و هماهنگ از سیستم مدیریت شهری و روشهای مهندسی هیدرولیک و سازه است که با تحلیل خصوصیات سازه و معماری آن روشن می شود این مثال ماندگار و کارآمد در زمان خود، همراه با دیگر تاسیسات تاخیر انداز، مادی ها، بندها، باغها و درختان شهری فضای زیست محیطی شهر کویری را از رطوبت مناسب برخوردار می کرد.

وی ادامه داده است: مکان یابی این پل در مهار و جهت دهی و ذخیره سفره های آب زیرزمینی، هوشمندانه است چنانچه 21 کانال اصلی و دیگر ظرایف کالبدی در ورودی ها و سکوها از تلاطم و سرعت آب می کاهد و با استهلاک نیروی مخرب آب با یکدیگر، در پایین دست پل حوضچه آرامشی ایجاد می شود که در آن ماهی نیز پرورش می دادند.

شاه کرمی در ادامه با بیان مثالی در خصوص کاشی های این بنای تاریخی گفته است: این کاشی ها در عین زیبایی، حافظ جدار بیرونی بناست که خود با رویه ای از لعاب حفظ می شود و به همین دلیل در برابر عوامل مخرب پایدار می ماند بنابراین  ماندگاری کاشی به سبب و به پشتوانه علم و مهندسی است و در عین آنکه بررسی ارزشهای جمالی و ظاهری کاشی مهم است اما کافی نیست زیرا ویژگیهای میکروسکوپی مواد تشکیل دهنده لعاب و بدنه کاشی و پیوستگی میانه لایه لعاب و بدنه کاشی و پیوستگی میان لایه لعاب و بدنه کاشی و ساختمان، یعنی آنچه سبب ماندگاری کاشی و ساختمان می شود، همگی کمی و عددی و دارای روابط فیزیکی - شیمیایی بوده و به همین ترتیب قابل بازخوانی است.

شاه کرمی ادامه داد: عدم توجه به این روابط و ظرایف بی توجهی به بخشی از ارزشهای نمادین کاشی است زیرا در این صورت خواهیم پنداشت که کاشی و نقوش آن، چنان سهل به دست آمده که به جای آنگونه که هست می توانسته هر گونه دیگری نیز باشد و چیزی جز خواست و سلیقه در شکل دادن به آن نقش نداشته است و توجه به ارزشهای مهندسی در آثار هنر تاریخی بیش از آنکه سبب آشنایی ما با بخشی از دستاوردهای اندیشمندان کشورمان شود، این نکته را نیز می تواند به خوبی روشن کند که ایجاد آثاری شگفت انگیز مانند پل خواجو تا چه اندازه پر زحمت و دقیق بوده است.

شاه کرمی در بخش دیگری از این مقاله در خصوص معنای مهندسی نکات قابل توجهی را بیان کرده است.

شاه کرمی در بخش دیگری از مقاله خود آورده هر مرتبه مهندسی آثار متناظر با خود را پدید می آورد که بر اساس دسته بندی سه گانه یاد شده سه گونه اثر مهندسی قابل بازشناسی است: اثر مهندسی تجربی، اثر مهندسی قیاسی و اثر مهندسی تحلیلی که قطعا بازخوانی و شناخت هر مرتبه از اثر مهندسی باید بر پایه مبانی و روشهایی انجام شود که در پدید آمدنش دخالت داشته و بررسی و بازخوانی مهندسی پل خواجو خود گواهی دهنده این اصل است که مبانی و روشهای مهندسی واقع در پس این پل تاریخی با مبانی و روشهای مهندسی تحلیلی یعنی عالی ترین مرتبه مهندسی سازگاری دارد.

این کارشناس ابنیه تاریخی عصر صفوی آورده است: این بررسی خودگواهی دهنده این اصل است که اصفهان از کلانترین مقیاس، یعنی قرارگیری ساختار شهر در طبیعت و پیوند با آن تا خردترین مقیاس یعنی شیوه به کار بردن مصالح در ساختمانها، که البته شامل ترکیب شیمیایی ملاطها، رنگها و لعابها نیز می شود، جریانی از تحلیل و مدل سازی در مقیاسهای گوناگون در کار است.

شاه کرمی در این بخش از مقاله خود بیان کرده است که باید برای بازخوانی پل خواجو از منظر مهندسی تحلیلی تصوری واقعی از مقدمات لازم برای تحقق چنین اثر هندسی یعنی از علم ریاضی و مدل سازی، علوم طبیعی و فناوری های موجود در زمان ساخت و کیفیت مدیریت آنها در اصفهان صفوی داشته باشیم.

وی ادامه داده است: در مقیاس کلان لازم است نخست بدانیم که در چنین طرح مهندسی چه علوم و فناوریهایی نقش داشته و سپس کیفیت و کمیت آنها را در دوره صفوی بشناسیم یعنی باید دانست که سازنده این اثر چگونه توانسته پیوندی چنان ژرف میان ساختار طبیعت در مقیاسهای گوناگون و صورتهای ساختمانی و کاربردهای مورد نیاز انسان برقرار کند تا مهندسی چنین کارآمدی را تصور و پس از آن طراحی و اجرا کرد.

شاه کرمی در خصوص توضیحات فوق به مثالی اشاره و بیان کرده است: باید دانست که مهندس سازنده پل خواجو چگونه و به چه میزان شناختی از طبیعت و قوانین طبیعی داشته و با چه دقتی توانسته مشخصات محیط زیست را از پایین ترین لایه های زیرزمین تا سطح زمین و بالاترین لایه های جو بشناسد و در قیاس خردتر حتی باید دانست که وی چه شناختی از مصالح و پیوند متقابل آنها و نسبت آنها با صورتهای ساختمانی داشته است.

این استاد دانشگاه آورده است: لازم است به میزان شناخت مهندس این پل از توانایی های جامعه نیز توجه کرد زیرا توفیق در فرآوری و تولید مصالح و ساخت ابزار لازم برای چنین مهندسی بدون چنین شناختی ممکن نیست.

شاه کرمی افزوده است: شناخت ابزار لازم برای ساخت اثری چون پل خواجو بسیار مهم است زیرا یکی از علل این اهمیت نقش موثری است که در زدودن تصورات نادرست از حدود مهندسی و فناوری دوره های گذشته را دارد.

شاه کرمی در این قسمت از مقاله خود به نکات بسیار مهم و قابل توجهی اشاره کرده است که بیان آن بسیار به جاست زیرا وی آورده است: تصور وجود سیستمی برای پمپ کردن آب رودخانه در دوره صفویان نخست و موهوم و مبالغه آمیز می کند اما هر مهندسی می داند که وجود چنین سیستمی شرط لازم برای ساختن سد و پل روی رودخانه است.

وی بیان کرده است: بی گمان همه کسانی که بر روی رودخانه پل بسته اند، از جمله سازندگان پل خواجوی اصفهان نیز بدین فناوری دسترسی داشته که لازم است به همین ترتیب از کم و کیف دیگر فناوری ها و ابزارهای محاسبه و تحلیل و مدل سازی موثر در ساخت پل خواجو تصوری ملموس تر به دست آوریم.

شاه کرمی خاطرنشان کرده است: بدون شک تحقق این خواسته ها چندان آسان و زودیاب نیست زیرا از سویی به مبانی و ابزار به کار رفته در ساخت پل خواجو دسترسی مستقیم نداریم و از طرف دیگر برای شناخت آنها از راه شواهد به پژوهشهای میان رشته ای بسیاری نیاز است و تا مشخص شود در آن زمان در مواجه با پل خواجو و دیگر آثار مانند آن چه روشی در پیش گرفته  شده و نباید تصور رایج را قطعی بنگاریم و وجود فناوریهای یاد شده را انکار کنیم.

شاه کرمی آورده است: مهندسان عصر صفوی در نهایت توانستند با تدابیری که به کمک مفاهیم علم مکانیک سیالات قابل توضیح است، هوا و آب و بدین وسیله حیات را در کالبد اصفهان جاری کنند که البته مقیاس خرد این تدبیر را می توان در بناهای شهر به ویژه در عمارتهای هشت بهشت و چهل ستون در جریان آب و هوا و تاثیر آنها در پیکر بندی ساختمان و شکل گیری کف و سقف آنها مشاهده کرد که البته قیاس کلان آن نیز در شبکه مادی ها و جریان هوا و تونل باد و آرایش بیشه ها و طرح ریزی خیابان چهارباغ و باغهای پهناور دوره صفوی در پیوند با محیط طبیعی و مصنوع شهر قابل مشاهده است که این تدابیر در سه لایه یعنی جو و روی زمین و زیر زمین قابل شناسایی و بازخوانی است.

شاه کرمی در بخش دیگری از این مقاله آورده است: در مواجه با پل خواجو، بیش از ارزشهای صرفا هنری و نمادین ارزشهای مدنی شهری، با سه موضوع ناب مهندسی که در منظومه مهندسی شهر تاریخی اصفهان نقش کلیدی دارد مواجه می شویم که مدیریت مهندسی و مهندسی ارزش، مهندسی هیدرولیک، مهندسی سازه است که این سه موضوع در پل خواجو جلوه هایی شگف آور و ارزشمند یافته است.

جریان آب در پل خواجو بر خلاف دیگر پلها است

این استاد دانشگاه در این قسمت از مقاله خود در خصوص مهندسی هیدرولیک پل خواجو آورده جریان آب در پل خواجو بر خلاف پلهای دیگر از جمله سی و سه پل، دینامیک و متلاطم و غیر خطی است.

شاه کرمی ادامه داده است: جریان آب در پل خواجو یک بعدی و در جهت رودخانه نیست و طراحی هیدرولیک پل خواجو بر اساس جریانهای عرضی متقاطع و تولید جریان برگشت در پایین دست پل است، که بیش از استهلاک انرژی آب، محیط و منظره ای هیجان انگیز برای شهر ایجاد می کند.

این متخصص سازه ها در این قسمت از مقاله خود به مسائل مهمی اشاره می کند و می افزاید: یکی از مهمترین ویژگیهای مهندسی هیدرولی پل خواجو که ارتباطی مستقیم با مفهوم مهندسی تحلیلی دارد، توام بودن کارکردهای گوناگون اجزای کالبدی آن است چنانچه برای نمونه می توان از ارتباط ظرایف پیچیده هندسی معماری بنا و کارکرد عناصر سازه ای با کارکرد هیدرولیکی آن یاد کرد.

وی افزوده است: از نظر کالبدی مهندسی هیدرولیک پل از 21 کانال اصلی تشکیل شده که هر یک هفت دریچه در دو سطح دارد و در این سیستم ظرایف بسیاری در سازه و نقش دریچه ها، زاویه و اندازه کانالها ارتفاع ورودی ها و سکوهای متفاوت در خروجی کانالها و ماهیت و صورت حوضچه آرامش پایین دست و شیوه استهلاک نیروی مخرب آب در داخل پل و پایین دست و حوضچه های پرورش ماهی در نظامی میان دانشی دیده شده است.

شاه کرمی با اشاره به اینکه پل خواجو بنایی است که طرح معماری آن برای مقاصد مهندسی به وجود آمده و از این نظر شاید بی مانند باشد، بیان کرده است: حوضچه آرامش ویژه پل و طراحی ویژه سطوح و کف و محورهای کانالها همگی کمک می کند تا سرعت جریان آب در گذر از بالادست پل به پایین دست آن مرتبا تغییر کند و مقصود طراح در استهلاک انرژی آب از طریق اصطکاک برآورده شود.

شاه کرمی در این بخش از مقاله خود اظهار داشت: مدل سازی بخشی از پل با پرورش اجزای محدود تایید می کند که نسبت عمیق و پیچیده ای میان طراحی معماری و مهندسی هیدرولیک پل وجود دارد، بخشی از آن که کمتر دیده و سخن به میان می آید همان پرده آب بند زیرزمینی است، چنانچه این پرده نقش کلان شهری دارد و از نظر کالبدی همان پی پل است.