بزرگترین یخچال خشت و گلی جهان در کرمان/ اسرار یکی از کهن ترین سیستمهای آبرسانی شهری در قلب کویر

به گزارش خبرنگار مهر، شهر کرمان یکی از کهنترین مراکز جمعیتی در کویر مرکزی ایران است اما مردمان این دیار از سالهای قبل با ابتکار و نو اوری این شهر را به یکی از زیباترین شهرهای تاریخی ایران تبدیل کرده اند که نمونه این ابتکار سیستم آبرسانی انبار و تولید یخ از صدها سال قبل می باشد.

شاید کمتر کسی بداند که تهیه و توزیع و انبار آب و حتی تولید یخ در کرمان به هم پیوسته و دارای مکانیزم کاملا مشخصی بوده است که هم اکنون پس از صدها سال از احداث آنها همچنان پا برجا هستند و جزو آثار تاریخی این شهر کهن محسوب می شوند.

مهمترین منبع تامین آب در کویر مرکزی ایران قنات است، تمامی شهرهای و مراکز جمعیتی ایران از گذشته تاکنون قنات را به عنوان بهترین راهکار برای تامین آب می دانند بطوریکه هم اکنون نیز بخشی از آب آشامیدنی در استان کرمان از طریق همین قناتها تامین می شود.

هر چند مبدا اصلی قنات ایرانیان هستند اما هیچ مدرک مستندی دال بر اینکه کدام شهر مبدا ساخت این اختراع زندگی بخش بوده است مشخص نیست با این وجود قناتهای کهن در استان کرمان به خصوص شهر بم نشان می دهد که کرمان یکی از نخستین مناطقی بوده است که از این اختراع ایرانیان بهره برده است.

در واقع قدیمی ترین قناتهای ایران هم اکنون در کرمان، یزد و خراسان وجود دارد و تعداد قابل توجهی از قناتهای کرمان همچنان در حال آبدهی هستند و برخی از این قنوات ثبت ملی شده اند.

طبق بررسی نقشه های زمین شناسی کرمان زیر لین شهر کبه خصوص در بافت قدیم هزاران کیلومتر دهلیز قنات وجود دارد در گذشته مردم کرمان آب مورد نیاز خود را از دشتهای اطراف و به وسیله همین قناتها جمع آوری می کردند و در با حفر این کانالها آب را به شهر می آوردند.

خلاقیت کویرنشینان برای تامین آب در تابستان/ کیلومترها قنات در زیر شهر کرمان

هم اکنون نیز بسیاری از محله های شهر کرمان به نام همین قناتها شهرت یافته است و این نشان از اهمیت قنات در کرمان دارد.

طبق نوشتارهای تاریخی هیچ گاه نبوده که شهر کرمان با بی آبی مواجه شود و این قناتهای هر چند برخی مواد کم آب می شدند اما سخاوتمندانه آب مورد نیاز مردم این شهر را تامین می کردند.

در واقع هر چند مظهر برخی از این قناتها در خارج از شهر قرار داشته و در نهایت با کانالبندی آب به شهر آورده می شده است اما بسیاری از این قناتها و چاههای اصلی آنها در اعماق زمین شهر کرمان بنا نهاده شده بودند و همچنان نیز وجود دارند.

از سوی دیگر کرمانی ها برای تامین آب مورد نیاز هزاران نفر جمعیت این شهر نیاز مبرم به شبکه توزیع آب داشتند و در واقع از دهلیزهای قناتهای برای این امر استفاده می کردند در واقع قناتها با استفاده از این کانالها که دهها متر زیر زمین و به وسیله مقتنیها حفر می شد آب را از شاهراههای اصلی به محله های مختلف کرمان می رساندند.

در کنار قناتها چاه های آب و چهار چرخهای متصل به آنها که گاه دستی و گاه با احشام، بسته به وضعیت مالی هر خانواده می چرخیدند نیز وجود داشت که هم اکنون اثری از آنها نیست اما در این میان پمپهای بادی نیز وجود داشتند که همچنان در برخی از خیابانهای کرمان این پمپها وجود دارند و با استفاده از انرژی باد آب را به سطح منتقل می کنند.

اما کرمانی ها در زمانی که هنوز برق هم اختراع نشده بود یخچال اختراع کردند و با استفاده از خشت و گل و البته بناهای بسیار بزرگ که همچنان بسیاری از آنها در شهر کرمان پابرجا هستند سازه هایی ساختند که یخ را در اوج گرمای طاقت فرسای تابستان کویر نیز در خود نگاه می داشت.

برای تامین آب این یخچالهای خشت و گلی عظیم، آب به وسیله این قناتها به انتهای یخدان هدایت می شد و همیشه چند نفر کارگر در این یخچالها در حال فعالیت بودند.

نوک این ساختاری مخروطی شکل به گونه ای ساخته می شد که حداقل میزان تابش آفتاب را جذب کند و در اطراف این مخروط دیوارهای بلندی احداث می شود که با وزش باد و استفاده از سایه ایجاد شده دمای هوا را به صورت محسوس کاهش می داد.

عناصر تشکیل دهنده یخچال گلی

بزرگترین یخدان کرمان مویدی نام دارد؛ عناصر تشکیل دهنده یخدانها عبارت‌اند از مخزن، حصار، استخر و چاله یخ که بسیاری از آنها در کرمان پا برجا هستند که مهمترین آنها نیز یخدان مویدی است و دلیل این نام نیز این بود که آب این یخچال به وسیله قناتی به همین نام تامین می شد.

 پلان مخزن دایره شکل است که گنبدی بر روی آن احداث کرده‌اند حصار آن نسبتا بلند و ۱۲ متر ارتفاع دارد. مصالح بنا خشت خام و ملات گل است. کاربری یخدان نیز در گذشته نگهداری یخ برای ایام تابستان مردم شهر بوده‌است.

اگر پای صحبت قدیمیهای کرمان بنشینید می گویند که در ساعات ابتدای صبح های تابستان فالوده فروشهای کرمانی که فالوده ای کرمانی را که مخصوص اهالی این شهر نیز می باشد در سایه یخچالها درست می کردند و به مردم می فروختند و مکانی بوده اند برای تفریح و استراحت، هنوز هم مردم کرمان از سایه یخدان مویدی کرمان استفاده می کنند و این بنا یکی از بزرگترین تفرجگاههای کرمان است.

اتاقکهای اطراف این بنا که متاسفانه در سالهای اخیر کاربردی غیر متناسبی نیز پیدا کرده است به گونه احداث شده است که در تابستان خنک و در زمستان گرم است.

در برخی مقالات در خصوص نحوه ساخت یخ در این یخدانها اینگونه گفته شده است که نحوه تهیه یخ این یخچال بسیار جالب و از این قرار بوده که در پشت دیوارهای بلند و قطور آن سطوحی صاف تعبیه می کردند که در شبهای زمستان بطور یکنواخت روی آن قرار می گرفت و در سرمای شدید زمستان یخ می بست وظیفه دیوار بلند این بود که در طول روز از تابش آفتاب بر روی آب های منجمد شده قبلی جلوگیری کند در صورتی که در شرق و غرب کمی آفتاب بر روی سطوح یخ گیری می تابید آن وقت در این نقاط هم دیوارهای جانبی بنا می کردند.

مقدار آبی که هر شب روی توده های منجمد از یخ های قبلی هدایت می شد تا حدودی بود که سرمای یک شب بتواند آن را منجمد سازد و یا به عبارت دیگر ارتفاع آب روی سطوح یخ گیر از چند سانتی متر تجاوز نمی کرد این شرط فنی به خوبی می رساند که یخچال سازان مجبور بودند با کمال دقت سطوح یخ گیری را طراز کنند.

پس از آن تقریبا قطر یخ به 30 تا 40 سانتیمتر می رسید،یخ ها را قطعه قطعه کرده و به داخل منابع یخ که به مثابه همان آب انبارهای مدور تعبیه شده بود و در مجاورت سطوح یخ گیری قرار داشت می ریختند و انبار می کردند. در کف انبار یخ ، یک یا چند چاه پیش بینی شده بود تا آب هائی که احتمالا در فصل گرما از آب شدن یخ ها بوجود می آمد از کف انبار دور گردد و روی هر طبقه از یخ ها مقداری کاه می ریختند تا از چسبیده شدن آنها به یکدیگر جلوگیری شود این مخازن یخ دارای دو راهرو بودند که یکی برای انباشتن یخ ها پس از تهیه بکار می رفت و دیگری برای بیرون آوردن آن در فصل تابستان.

در کرمان هم یخدانهایی در حومه شهر بود که در ایام یخبندان زمستان ، آب در استخر کنار آن می ریختند و آب یخ می بست. صبح زود یخ ها را می شکستند و داخل یخدان می ریختند تا پر می شد. آن موقع درب آن را می بستند و در تابستان باز و از یخ داخل آن بار نموده به بازار می آوردند و در بعضی سالها که زمستان ، یخ نمی بست زندگی برای مردم سخت می شد.

معروفترین یخدانهای کرمان عبارت بودند از یخدان چوب مفیدی ، یخدانهای زریسف ، یخدان رحیم آباد و یخدان مویدی. بقیه یخدانها تمام از بین رفته اثری از آنها باقی نیست. آب این یخدانها از قنوات تامین می شده و فالوده فروشان صاحب آنها بودند و بعضی هم وقف بر عامه بوده اند . به این یخدانها بایستی یخدان محله ریگ آباد را هم اضافه کرد که بازسازی شده است.

احداث آب انبارهای بزرگ در مناطق مختلف شهر کرمان/ احداث کولرهای خشت و گلی بر روی آب انبارها

اما کرمانیها نیاز به ساخت مکانهایی برای نگهداری آب نیز بودند به همین دلیل دهها اب انبار بزرگ در مناطق مختلف شهر کرمان احداث کردند که بسیاری از آنها همچنان پا برجا هستند در این میان هزاران آب انبار نیز در خانه ها ساخته شده بود که اگر به بافت قدیمی شهر کرمان بزنیم این آب انبارها نیز قابل مشاهده هستند اما متاسفانه نگهداری مناسبی از این آب انبارها صورت نگرفته است.

در مقاله ای در خصوص آب انبارهای کرمان امده است که آب انبارهای عمومی در واقع حوضهای بزرگی بودند که در زیر زمین می ساختند و مردم می توانستند از طریق پلکان هایی که برای پایین رفتن در نظر گرفته شده بود، خود را برای برداشتن آب به این حوزه های زیر زمینی برسانند. این مخزن آبگیر  از لحاظ ساختمان استوانه ای شکل بوده و در  زیر زمین نهفته می شده.

روی این مخزن ها سقفی به شکل مخروط دیده می شود که در راس آن هواکش تعبیه شده است. گاهی نیز چند هواکش به صورت بادگیر در اطراف آن تعبیه می کرده اند. برداشت آب از آب انبار توسط راه پله ایی که عمقش با گودی انبار برابر است صورت می گرفت. پهنای پله را طوری انتخاب می کردند تا پایین روندگان مزاحم بالا روندگانی که سطل و دلو و کوزه پر از آب همراه دارند نگردند. برای تسریع در پر کردن ظروف آب گاهی 2 الی 3 شیر یا بیشتر نصب کرده اند.

تذکر این نکته لازم است که در نتیجه عمل همین بادگیر ها، آب انبارهای بزرگ به قدری کامل و خوب تهویه می شدند که آب آنها در گرمای شدید تابستان بسیار خنک می ماند، در کنار کویر و جاده های کاروانی از اینگونه آب انبارها زیاد دیده می شود.

 در منطقه کرمان نیز که در حاشیه کویرقرار دارد آب انبارهای بسیاری وجود داشته که به استناد آثاری که از برخی از آنها به جا مانده است می توان اسامی تعدادی از معروفترین آب انبارهای این شهر را بدین ترتیب ذکر نمود: "آب ملک" که درمحله شهر واقع شده ، "آب انبار شیخ داوود" نزدیک دروازه ناصریه،"آب انبار خیابان مظفری"، "آب انبار ابراهیم خان" واقع در قیصریه، "آب انبار وکیل" واقع در قیصریه بازار، "آب انبار حاج آقا علی" روبروی مسجد حاج آقا علی ، "آب انبار گنجعلی خان" واقع در بازار مسگری ، "آب انبار میدان قلعه" ، "آب انبار حاج غلامحسین" واقع در بازار دروازه رق آباد و "آب انبار خواجه خضر" کوچه خانقا. آب این حوض انبارها از قنوات که در نزدیکی آنها بود تامین و در زمستان آب می کردند تا در تابستان خنک و گوارا باشد.

آب انبارهای دیگری به نام "باغ لل"،"قبه سبز"، " حاج محمد تقی"،"کوچه مویدی"،"محله شهر" ،" ابراهیم خان"،" بازار مظفری" و " بازار قلعه" وجود داشته که تماما متروکه هستند اما آثار بعضی ازآنها بجاست.

ظرفیت این نوع آب انبارها بین 300 تا 3000 متر مکعب بوده است ساختمان اینگونه آب انبارها بطور مدور بدون ستون امکان پذیر نیست از این لحاظ در قدیم مجبور بوده اند ستون های وسطی در یک یا چند ردیف برای تکیه دادن سقف های گنبدی یا ضربی آب انبارها در نظر بگیرند.

در برخی از آب انبارها، کف مخزن آب یا همان حوض موجود درآب انبار را با یک لایه از سرب می پوشاندند تا در واقع عایقی باشد برای جلوگیری از حرارت و گرمای زمین و در نتیجه خنک ماندن آب موجود در حوض انبار.

نقش آب انبارها در حمله آقا محمد خان به کرمان

نقل شده است که در زمان حمله آقا محمد خان قاجار به کرمان، مردم این شهر که به لطفعلی خان زند پناه داده بودند، وی را از وجود سرب های کف آب انبارگنجعلی خان مطلع ساخته پیشنهاد می کنند برای تهیه گلوله از آنها استفاده گردد. این نقشه مورد توجه لطفعلی خان زند واقع می شود و با استفاده از سرب های کف این آب انبار و ساختن گلوله بوسیله آنها، مقاومت مردم کرمان در برابر سپاه آقا محمد خان، دوام بیشتری می یابد. به غیر از آب انبارها در بسیاری از نقاط کشور خرابه هایی به شکل آب انبارهای بزرگ مخروطی شکل مشاهده می شود که برای ذخیره کردن یخ به کار می رفته اند. این انبارها را یخچال می نامیدند و در شهرها و دهات معمولا از آنها استفاده می شده است و در گذشته مصرف یخ ساکنان هر منطقه در فصل گرمای تابستان به وفور از همین راه تامین می شد.

در واقع کرمانیهای با استفاده از ابداعات و ابزارهایی منحصر به فرد به نام قنات، حفر کانال در عمق زمین، ساخت آب انبارها و یخدانها زندگی بهتری را برای خود ساخته بودند بطوریکه هر قنات آب مورد نیاز آب انبارها را تامین می کرد و از زیر زمین به این مکانهای متصل بود و آب انبارها نیز آب مورد نیاز یخدانها را تامین می کردند و یخدانهای بزرگ نیز قنات اختصاصی داشتند.

اما روزگار این آب انبارها در حال حاضر به هیچ وجه مناسب نیست و در سکوت کامل در حال نابودی کامل هستند.

آب انبارهای کرمان نیازمند توجه جدی

محمد سرایی، فعال گردشگری در گفتگو با مهر اظهارداشت: آب انبارهای کرمان و یخدانهای مختلف در شهر تاریخی کارمانیا در واقع از منحصر به فرد ترین ابنیه های این شهر محسوب می شوند.

وی تصریح کرد: هر چند سعی شده یخدانها با اختصاص کاربری های مختلف فعال نگه داشته شوند اما برخی از این کاربریها هیچ تناسبی با کار کرد این مکانها ندارند که میتوان به یخدان مویدی در این خصوص اشاره کرد.

سرایی ادامه داد: از سوی دیگر یخدان مویدی در کرمان که بزرگترین یخدان خشت و گلی محسوب می شود و ساختمانی قابل توجهی دارد به طوریکه در فصل گرم تابستان هم یخها را نگهداری می کرد به خوبی معرفی نشده اند و مورد توجه نبوده اند.

وی گفت: این یخدانها که در واقع رمز زندگی در کرمان بوده اند هنوز هم مورد توجه مردم هستند و روزگار خود را در سایه های این یخدانها می گذارنند.

وی افزود: آب همیشه در کویر از اهمیت بالایی برخوردار بوده است و به همین دلیل نیز مردم کویر نشین همیشه در فکر ابداعاتی برای استفاده بیشتر از مایه حیات بوده اند و به همین دلیل قنات، یخدان و آب انبارهای مختلف را طراحی و ساخته اند.

سرایی گفت: این بناها تاریخ کرمان هستند اما متاسفانه مورد توجه جدی قرار نگرفته اند برخی از شهرهای همسایه استان کرمان معدود یخدانهای خود را بازسازی و مرمت کرده اند و چنان از آنها تبلیغ کرده اند که گویی تنها در ان شهرها یخدان و آب انبار وجود دارد اما در کرمان که مهد این بناها و ان هم از نوع منحصر به فرد از حیث ساماندهی، ساخت و تعداد و بزرگی بنا است به دلیل بی توجهی مسئولان در افکار عمومی نقشی ندارد.

وی با اشاره به آب انبارها گفت: آب انبارهایی که تا چند دهه قبل آب شهر را تامین می کردند هم اکنون مملو از آب فاضلاب هستند و هیچ کار اساسی برای مقابله با این مشکل انجام نشده و میراث فرهنگی تنها نظاره گر است.

محمد قاسمی محقق تاریخ کرمان نیز در خصوص بزرگترین یخچال خشت و گلی در کرمان گفت: این یخدان به یخدان مویدی به دلیل نام قنات تامین کننده آب این یخچال شهرت یافته است و پس از گذشت صدها سال همچنان پا برجاست و حتی می توان از این یخدان یخ نیز تولید و نگهداری کرد که در این صورت به یکی از مراکز گردشگری کشور تبدیل خواهد شد اما هم اکنون اتاقهای این یخدان به فعالیتی غیر مرتبط با گردشگری و بخش خصوصی اختصاص یافته است و داخل یخدان نیز بی مصرف باقی مانده و تنها در برخی مواقع از سال محلی برای فعالیتهای گردشگری می شود.

ساخت یخچال 20 متری

وی گفت: در واقع در گذشته این یخدان از مهمترین و حیاتی ترین مراکز شهری کرمان محسوب می شده است و از اهمیت فوق العاده ای برخوردار بوده است.

قاسمی ادامه داد: این یخدان متشکل از سازه ای مخروطی شکل است که یخها در آن نگهداری می شده است و اطراف این سازه مخروطی بزرگ دیوارهای بلندی به نام برنسار احداث شده است که موجب می شده با سایه انداخت بر ساختار مخروطی و همچنین ایجاد باد یخها در فضایی سرد برای مدت بیشتری باقی بمانند.

این محقق کرمانی افزود: چاه مخروطی نیز در کف سازه اصلی وجود داشته که آب ناشی از آب شدن تدریجی یخها را به وسیله آبراهی که در کف یخدان وجود داشت به آن منتقل می شد.

وی افزود: پله های یخدان نیز برای دسترسی و نگهداری مطلوب و تعمیر خشتها بنا نهاده شده بوده است و در حقیقت هر سال یک لایه جدید خشت و گل بر روی گنبد می کشیدند.

قاسمی ارتفاع یخدانها را 15 تا 20 متر اعلام کرد و گفت: و این ارتفاع برای خنک نگاه داشتن کف یخدان بوده است.

وی یخدانهای کرمان را منحصر به فرد این شهر دانست و گفت: در سایر شهرهای کویری یخدانها به گونه و ساختاری کوچکتر و ساده تر احداث می شدند و به همین دلیل سازه های تخم مرغی و پلکانی یخدانها در کرمان منحصر به این شهر هستند و هویت استان محسوب می شوند که نشان از خلاقیت و توانایی معماران کرمانی داشت.