کنکاش در تاریخ ایران باستان/ شمال آذربایجان غربی مهد تاریخ و تمدن

به گزارش خبرنگار مهر،‌ آذربايجان غربي مهد و خواستگاه اديان و اقوام مختلف ايراني،‌ داراي 2 اثر جهاني ثبت شده و 2 اثر در مسير جهاني شدن و يك هزار و 470 اثر تاريخي ثبت شده در فهرست آثار ملي يكي از مناطق جذاب كشور براي بازديد گردشگران داخلي و خارجي در ايام مختلف سال از جمله تعطيلات نوروز است.

در اين ميان شمال آذربايجان غربي يكي از مسيرهاي اصلي گردشگران نوروزي محسوب مي شود،‌ مسيري كه با عبور از آن مي توان مجموعه جهاني قره كليسا در چالدران،‌ محوطه جنگ چالدران،‌ مناره شمس تبريزي،‌ نقش برجسته خان تختي،‌ قلعه باغچه جوق‌،‌ دژ باستاني بسطام و بسياري از ميراث تاريخي و طبيعت بكر را مورد بازديد قرار داد.

مجموعه جهانی قره کلیسای چالدران

قره کلیسا از بناهای مذهبی متعلق به ارامنه همان محل دفن تاتائوس از بناهای مذهبی و قدیمی‌ترین کلیسای جهان متعلق به ارامنه است که 20 کیلومتری شمال شرقی چالدران قرار دارد.

این کلیسا در دوره‌های مختلفی، به دلایل مختلف ویران و مجددا بازسازی شده، در سال 1230 میلادی هنگام حمله چنگیز، قسمت بزرگی از این کلیسا ویران شد، ولی هنگام اقامت هلاکوخان مغول در آذربایجان، خواجه نصیرالدین طوسی به مرمت آن همت گماشت.

این کلیسا یک بار نیز در زلزله‌ای که در سال 1319 میلادی اتفاق افتاد، ویران شد و بنا بر روایت "آندرانیک هویان"، سندی درباره تعمیر آن به وسیله زکریای قدیس در سال 1329 در دست است.

این کلیسا در سال 1691 میلادی با سنگ‌های سیاه، در سال 1810 به وسیله اسقف ماکو، به نام سیمون بزنونی با نصب سنگ های سفید و در زمان قاجار به وسیله عباس میرزا تعمیر شد.

قره‌کلیسا دارای ویژگی خاص معماری ارمنی بوده و از نظر حجم و تکنیک یکی از با ارزش ترین اثر تاریخی کشور محسوب می شود.

مقبره و کلیسای زاکاریای مقدس

مقبره و کلیسای زاکاریای مقدس که در سیصد متری دره‌ای که در کنار قره‌کلیسا وجود دارد، واقع است.

کلیسای زور زور یا مریم مقدس

کلیسای زور زور در مجاروت روستای بارون شهرستان چالدران، در دامنه شیب تند کوه و در ساحل رودخانه زنگمار  قرار دارد، کلیسای زور زور بین سال های 1315-1314 م توسط " ذکریا" اسقف اعظم کلیسای تاتائوس مقدس ساخته شده است.

این کلیسا در سال1367 ش با احداث سد بارون در معرض آب گرفتگی قرار گرفت؛ از این رو به محل مرتفعی در همان ناحیه انتقال یافت، انتقال این بنا یک اتفاق مهم در حفظ و نگهداری از میراث فرهنگی ایران محسوب می شود، با انتقال بنا به محل جدید هیچ تغییری در بنا صورت نگرفت، بلکه بسیار زیباتر و دقیق تر باهمان مصالح  بازسازی و در سال ۲۰۰۸ به عنوان میراث جهانی در یونسکو ثبت شد.

مقبره سید صدر الدین در چالدران

مقبره سید صدرالدین علاوه بر ارزشهای تاریخی به علت تاثیرپذیری از معماری اصیل و غنی اسلامی و کاربرد مصالحی چون آجر قرمز و سنگهای سفید در بین آثار تاریخی آذربایجان غربی از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

این اثر تاریخی مربوط به دوره صفویه در چهار کیلومتری شهرستان چالدران بین روستاهای گل اشاقی و سعدل در دشت وسیعی قرار گرفته که  یادآور واقعه تاریخی جنگ چالدران و نبرد سهمگین ایران و عثمانی در دوم رجب سال920 هجری قمری است.

مقبره متعلق به سید صدرالدین صفوی، وزیر اعظم شاه اسماعیل صفوی است که در جنگ چالدران با رشادتهای فراوان با همراهی 27 هزار نفر از سربازان رشید اسلام در این محل به شهادت رسید.

بازار قديمي خوي

بازار قديمي شهرستان خوي در ضلع شرقي شهر حد فاصل خيابان‌هاي انقلاب، طالقاني و كوچه و باغ‌خانه قرار گرفته است. بازار قديمي خوي مربوط به زمان صفويه به بعد بوده، اما شالوده اصلي بازار خوي به زمان زنديه و قاجار مي‌رسد، چون پادشاهان صفويه بخاطر نزديكي به مرز عثماني و كنترل ايلات و عشاير مرزنشين توجه زيادي به اين شهر كرده و گاهي از آن بعنوان پايتخت تابستاني استفاده مي‌كردند. 

مقبره آل يعقوب خوي

اين مقبره در خيابان طالقاني روبروي ضلع غربي بازار قديمي خوي و در داخل باقت قديمي شهر قرار دارد، اين بنا داراي سه در ورودي يكي از داخل كوچه‌اي كه مقبره در آن واقع است و دو تاي ديگر مشرف به خيابان طالقاني است و مناره رفيعي از آجر و يك گنبد كوتاه با روپوش فلوني است.

ديوارهاي اتاق اصلي در قسمت زيرين با كاشي‌هاي رنگارنگ پوشيده شده و در پيشاني پنجره‌اي شرف به خيابان دارد و در حياط كتيبه‌هايي از آيات قرآن و نقوش شير و خورشيد با كاشي‌هاي الوان جلب توجه مي‌كند، يك اتاق ديگر نيز در ضلع جنوبي وجود دارد كه در آن فرزندان و اقوام آل يعقوب مدفون شده‌اند. در داخل مقبره سنگي بر ديوار وجود دارد كه مردم بنا به اعتقاداتي كه دارند نيت مي‌كنند و مهر به آن مي‌چسبانند، اگر مهر به سنگ چسبيد حاجت آنها برآورده مي‌شود.

مناره شمس تبريزي خوي

 

مناره شمس تبريزي يا شمس دنبلي برج زيبايي است كه در گذشته در وسط باغ مشجري در گوشه شمال‌غربي شهر خوي قرار گرفته بود. امروزه اين مناره در ميان ساخت و سازهاي جديد شهري در محله شمس تبريزي شهر خوي قرارا گرفته است. طايفه دنبلي يكي از ايلات كرد غرب كشور بوده كه از قرن چهارم تا سيزدهم هجري نفوذ و اقتدار زيادي در دستگاههاي حكومتي داشته‌اند و در زمان صفويه تا اوايل سلطنت قاجار شهر خوي مركز حكمراني دنبليان و تنها بعنوان يك اثر تاريخي مورد بازديد است.

بعضي از مورخين ساختمان مناره شمس تبريزي را به امير جعفر دنبلي مقلب به شمس الملك متوفي به سال 555 هجري قمري كه يكي از مشاهير اين سلسله است نسبت مي‌دهند ولي اين انتساب مورد ترديد است، برخي ديگر آن را كاخ زمستاني شاه اسماعيل صفوي مي‌دانند. اعتقاد دارند تزئينات مناره كه با شاخ بز كوهي انجام گرفته است حاصل يك روز شكار اين پادشاه است.

كليساي مهلذان

كليساي مهلذان در هشت كيلومتري شهرستان خوي و بفاصله 1 كيلومتري از جاده آسفالته خوي، تبريز در روستايي به همين نام قرار گرفته است و در حال حاضر در ميان مزارع و باغات محصور است. كليساي مهلذان فاقد هر نوع سنگ نوشته و تزئينات است بدين جهت قدمت آن را بطور مشخص نمي‌توان تشخيص داد ولي با نتيجه به فرم ساختمان و شيوه‌ معماري بكار رفته و مقايسه با بناهاي همزمان قدمت آن به احتمال زياد مربوط به دوره مغول است.

كليساي سورپ سرگيس

كليساي سورپ سرگيس در قسمت شمال غربي شهرستان خوي و در محله قديمي امامزاده واقع شده است. با توجه به تحقيقاتي كه به عمل آمده زمان ساختمان كليسا را مي‌توان به دوره‌هاي متفاوت يعين قرون چهارم و نهم ميلادي نسبت مي‌دهند كه در تاريخ زندگاني سرگيس مقدس نيز 378 ميلادي قيد شده است.

شكل خارجي كليسا مكعب مستطيل و پلان آن بصورت مستطيل بطول و عرض 32 در 18 و ارتفاع 6 متر مي‌باشد. در داخل كليسا شش عدد ستون سنگي با پلانهاي صليبي وجود دارد. در انتهاي ضلع شرقي محراب كليسا كه دو اتاق كوچك در طرفين آن قرار دارد واقع شده است.

پلان كليسا تحت تأثير پلانهاي معابد ايراني بوده و داراي دو ورودي از سمت جنوب و غرب مي‌باشد. چهار زوج روزنه كوچك در ضلع جنوب و شمال، سه روزنه در شرق و يك روزنه در ضلع غريب كليسا تعبيه شده است. دو پنجم ديوارهاي بنا سنگ چين و بخش فوقاني آن آجرچيني مي است.

دروازه سنگي خوي

دروازه سنگي خوي از نمونه‌هاي باقي‌مانده دوازده حصار تدافعي در جنوب شرقي شهر خوي است كه جهت حفاظت شهر از تهاجم دشمن و كنترل عبور و مرور ساخته شده است. به علت گسترش شهر اين بناي تاريخي در بافت جديد شهر قرار گرفته و قسمت شمالي آن متصل به بازار قديمي خوي قرار دارد.

بعضي از مورخين اين اثر را به دوره ايلخانيان نسبت مي‌دهند و امكان دارد در زمان عمران و آباداني خوي توسط ايلخانيان، اين دروازه نيز ساخته شده باشد. ولي منابع ديگري دروازه را مربوط به دوره قاجار مي‌دانند، انتساب دوم با توجه به سبك معماري مقايسه با آثار باقي مانده قاجاريه در تبريز و خود شهر خوي معقول بنظر مي‌رسد. و از طرفي نيز با توجه به سر در باقي مانده اين بنا مربوط به دوره ايلخاني دانسته مي‌شود.

خانه كبيري خوي

خانه كبيري در بخش مركزي قسمت قديمي خوي در ضلع شمالي كوچه امير قرار گرفته و سه طرف مشرف به كوچه است،‌ در قسمت جلو ساختمان حوض نسبتاض‌كوچكي با عمق حدود 50 سانتيمتر قرار گرفته، با توجه به مدارك موجود فرم معماري مي‌توان اظهار داشت كه احداث اين بنا متعلق به اواخر دوره قاجاريه است، در وسط نقاشي رسم شده در سالن طبقه اول تاريخ 1382 ذكر شده است كه احتمالاً قمري مي‌باشد و مربوط به 41 سال قبل مي‌شود.

ساختمان كبيري در قسمت مركزي بصورت دو طبقه با مصالح سنگ لاشه و آجر و خشت خام و در داخل با اندود گچ‌كار، گچ بري و نقاشي و از بيرون با اندود كاهگل احداث شده است. قسمت خارجي ساختمان بصورت خيلي ساده با اندود كاهگل پوشانيده شده و نماي مشرف به محوطه بنا با آجركاري و گچ كاري خيلي ساده احداث شده است.

از ديگر خانه‌هاي قابل ذكر كه در زمره خانه‌هاي شاخص و باستاني شهر خوي مي‌باشند مي‌توان به خانه‌هاي يوسفي، قرباني، سردار، سيواني،‌هاشمي، سربخشي، شفيعي، ميرهاشم،‌ آيت‌اللهي، قاسمي و ابراري اشاره كرد كه اكثرا متعلق به دوران قاجار هستند.

دژ باستاني بسطام

دژ بسطام در حوالي روستاي بسطام واقع شده است و توسط روساي دوم (645-685 پيش از ميلاد) ساخته شده و يكي از مهم‌ترين شهرهاي اورارتويي زماني خود بوده است. اين قلعه سلطه قوم ماد بر اين منطقه بصورت متروك مانده است و فقط در دوران قرون وسطي (همزمان با دوره مغول) توسط گروهي از مسيحيان مورد سكونت قرار گرفته كه از آنها نقش صليبهايي بر روي صخره‌هاي باقي مانده است.

آثار دوره اورارتويي شامل ساختمان شرقي: محله مسكوني، قلعه، آثار پشت دژ و كانال آبرساني است. كاوشهاي باستاني نشان مي‌دهد كه اين قلعه طي 50 سال و در سه مرحله ساخته شده و داراي معبد، بازار ، و مقر حكومتي، برج، بارو، دروازه و راههاي مخفي خروج مخصوص به خود بوده است.

قلعه داراي ديوارهاي مستحكم سنگي است كه بر روي صخره‌اي بلند مشرف به شدت و دره‌اي بزرگ قرار دارد سه اشكوب (طبق) با كاركردهاي مختلف شامل اشكوب تحتاني مشتمل بر دروازه، مهمانسرا، اصطبل و قرارگاه سربازان،‌ اشكوب مياني كه معبدي است با اطاقهاي متعدد و اشكوب فوقاني كه اوج هنر معماري اورارتويي است و داراي سكونت گاه، مقر فرماندهي و راههاي خروجي به بيرون از قلعه است.

ساختمان شهرداري خوي

ساختمان شهرداری خوی مربوط به دوره پهلوی اول است و در خوی، مرکز شهر واقع شده و این اثر در تاریخ ۲ شهریور ۱۳۷۸ با شماره ثبت ۲۳۹۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

کاخ موزه باغچه جوق ماكو

کاخ موزه زیبای باغچه جوق در ماکو که عمری بیش از ۱۲۰ سال دارد این روزها برای بازدید گردشگران آماده شده است و دوستداران تاریخ معاصر و دوره قاجار را به خود می‌خواند.

اقبال السلطنه ماکویی یکی از حاکمان اواخر دوره قاجاریه این کاخ را در سال ۱۲۷۱ بنا نهاده است،‌ هم اکنون در این کاخ موزه زیبا که کمی بیش از یک قرن قدمت دارد بخشی از عناصر فرهنگی منطقه به نمایش عموم گذاشته شده است که با تامل در آن ظرفیت تاریخی منطقه نیز برای گردشگران هویدا می‌شود.

عمارت كلاه فرنگي ماكو

عمارت کلاه فرنگی ماکو که در قسمت شرقی خیابان امام قرار دارد، قسمتی از یک مجموعه بزرگ متعلق به علی قلی خان بیات ماکوئی است و قدمت آن به اواخر دوره قاجاریه می‌رسد. این ساختمان در دو طبقه ساخته شده و نمای بیرونی آن به شکل چندضلعی منظم است. تزئینات گچبری و آینه‌کاری فوق‌العاده زیبا و شیشه‌های رنگی ارسی‌ها، اتاق آینه کاخ گلستان را تداعی می‌کند.

نقش برجسته خان تختي سلماس

نقش برجسته خان تختی از حجاری‌های شاپور اول؛ دومین شاه ساسانی است که در 17 کیلومتری جاده اصلی سلماس به ارومیه در روستای خان تختی در کوهی معروف به «پیرچاوش»، بر روی تخته سنگی به ‌صورت برجسته حک گردیده است. این نقش برجسته یادمانی است از پیروزی شاپور اول ساسانی بر والریانوس (پادشاه روم) که وی را سوار بر اسب  نشان می‌دهد در حالی که والریانوس در مقابلش زانو زده است.

پس از سقوط شاهنشاهی اشکانی تا مدت‌ها سرزمین ارمنستان که در آن زمان بسیاری از شاهزادگان اشکانی حکومت می‌کردند، به محل نزاع میان دو ابرقدرت آن زمان یعنی ایران ساسانی و امپراتوری روم بدل شد و بارها پیرامون این سرزمین جنگ میان این دو قدرت باستانی درگرفت.

آبشار بدلان خوي

آبشار بدلان که به آبشار قزل چیر نیز معروف است، در 35 کیلومتری شهرستان خوی و 10 کیلومتری روستای بدلان در مسیر کوه‌های اورین واقع شده است و بیش از 50 متر ارتفاع دارد. آب سرچشمه آبشار بدلان از شکافی به داخل یک گودال غار مانند سرازیر می‌شود و از این معبر باریک، امکان دسترسی به بالای آبشار وجود دارد. وجود درختچه‌های کوچک در مجاورت آبشار، زیبایی خاصی به آن بخشیده است و به همین دلیل طبیعت بکر و زیبای این آبشار هر ساله میزبان گردشگران و علاقه‌مندان به طبیعت است.

كليساي هفتوان

کلیسای هفتوان مربوط به اواخر دوره صفویه و در شهرستان سلماس، روستای هفتوان واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۴۸۴۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

این كلیسا به امر شاه عباس صفوی احداث شد که در اثر زلزله سال ۱۹۳۰ میلادی خسارات سنگینی دید و پس از آن بازسازی شد. بنا از سنگ های سیاه آذرین تراشدار و با دقت خاصی کار شده است.

گنبد مرکزی آن به صورت هرم دوازده ترک بوده و بنا بر روی چهار ستون سنگی قرار گرفته است. در جبهه ورودی بنا چندین کتیبه به خط ارمنی در دیوار کار گذاشته شده که بنای اولیه آن را به قرن ۱۳ و ۱۴ میلادی می‌رساند.

در محوطه کلیسا تعداد زیادی قبر با کتیبه هایی به زبان ارمنی و نقوش مذهبی دیده می شود که مربوط به اسقف های آن زمان است.

مسجد مطلب خان خوي

مسجد مطلب خان خوی در مرکز شهر خوی واقع شده‌، این مسجد در دوره ایلخانی ساخته شده و پس از ویرانی در اوایل دوره قاجار تجدید بنا شده‌است. این مسجد شبستان بزرگ روباز مربع شکل دارد که دور تا دور آنرا حجره‌های دو طبقه و شاه‌نشین‌های رفیع و ایوانی عظیم احاطه کرده‌است.

جبهه بیرونی و درونی این مسجد آجری فاقد هر نوع تزئینات می‌باشد، فقط قسمت فوقانی شاه‌نشین بالای محراب ورودی شبستان، با مقرنس‌های درشت گچی آرایش داده شده‌، قسمت‌های داخلی ایوان و طرفین ورودی آن را بوسیله آجرچینی (با پس و پیش آوردن آجرها) حالت سایه‌روشن دلپذیری به آن داده‌اند.