مهناز شايسته فر رئيس مؤسسه مطالعات هنرهاي اسلامي در گفتگو با خبرنگار مهر در مورد ويژگيهايي كه مي توان براي معماري مساجد برشمرد، گفت: مسجد دربرگيرنده عميق ترين نوع وحدت زندگي و مفهوم جامعه است . ساختمان مسجد در معماري اسلامي طوري طراحي شده است كه راز و نياز با معبود را براي انسان چه در جماعت و چه تنها آسان مي سازد. تناوب بي كران قوس ها و ستون ها فضاي پيوسته را چنان به تكه هاي همسان تقسيم مي كند كه ايجاد آن حالات معنوي خاصي را در بيننده ايجاد مي كند.
وي با تأكيد بر نقش فضاي دروني بناي مسجد در حاضران، گفت: آرايش درون بناي مسجد نيز سهم آشكاري در به وجود آوردن فضاي معنوي و برانگيختن احساس هماهنگي دارد. خصيصه مهم هنرهاي تزئيني بناهاي اسلامي اين است كه بيننده را به جنب و جوش و عمل وا نمي دارد بلكه در ذهن وي زمينه اي براي كشف و شهود مهيا مي كند.
شايسته فر افزود: مساجد اوليه اسلام بسيار ساده و مختصر بنا مي شدند و اين هدف مسجد بود كه نقشه آن را معين مي كرد، يك صحن مربع ، حوض در وسط، ايوان هاي ستون دار و محوطه اي مسقف و محصور و مربع كه بناي اصلي مسجد بود. گاهي نيز گنبدي آجري بالاي بناي اصلي ساخته مي شد. امابه زودي احتياج به داشتن بناهاي مستحكم و پابرجا به دليل كاربردهاي سياسي و اجتماعي آن كه باعث شد مسجد مركز ثقل بناي شهرهاي اسلامي شود، نقش معماري را در ساخت آن پررنگ كرد و معماري مسجد متناسب با شرايط اقليمي ، مصالح مورد دسترس و تحت تأثير سنن و ديگر خصوصيات محلي ساكنان هر منطقه شكل گرفت.
وي يادآور شد: در ابتدا معماران اسلامي تمام عناصر معماري ملل ديگر را مورد استفاده قرار دادند اما طولي نكشيد كه آن عناصري را كه با طبيعت و مقتضيات بنايي چون مسجد سازگاري نداشت حذف كردند. اما آنچه ضرورت استفاده از تزئين را در درون و بيرون مسجد مطرح كرد ايجاد فضايي در خور و متناسب با كاركردي كه از مسجد انتظار مي رفت بود. فضايي كه بتواند همه پريشاني و تمايلات دنيوي را از ميان بردارد و نظامي را جايگزين آن كند كه مبين صلح و آرامش و تعادل باشد. منع صورت سازي باعث شد كه در مساجد اسلامي تنها به نقوش و طرح و گردش خطوط بر كاشي ها اكتفا شود . بنابراين پيچاپيچي نقوش هندسي از آن رو كه اشاره آشكاري به اين انديشه است كه يگانگي الهي پايه گوناگوني هاي بي كران جهان است، معقول ترين شيوه شمرده شد.
شايسته فر با اشاره به كتيبه هاي نقش دار در مساجد، گفت: كتبيه هاي نقش دار كه بر روي ديوارهاي دروني، سر در يا دور محراب قرار مي گرفت ، حامل پيام الهي و سخنان اولياي خدا بود و به شخص نمازگزار خاطرنشان مي كرد كه همه چيز اثر حقيقت الهي است. معماران اسلامي قرون متمادي، آثاري بديع از خود بر جاي گذاشتند و در جهان اسلام مساجدي باشكوه بنا شد كه از شاخصه هاي معماري ملل مسلمان محسوب شود.
وي نظم در معماري مساجد را شاخصي ويژه عنوان كرد و افزود: معني و مفهوم نظم در نظريه اسلامي ريشه دارد كه معتقد است وجود هر شيء به خواست خداوند بستگي دارد و هر چيز داراي جايگاه خاص خود در پيشگاه الهي است. در حوزه هنر، تفسير بسيار واضح اين موضوع ، اتكاي قابل توجه به هندسه است . در روشي كلي تر، معني و مفهوم نظم، به نقطه اوج نقوش سازمان يافته در سطوح زينتي ، تعلق مي گيرد كه به صورت الگوهاي تكرار شونده يا در نظام هاي محدودي چون لوحه ها و قاب هاي كتيبه اي وجود دارد.
شايسته فر جايگاه نمادگرايي را در معماري مساجد تعيين كننده اعلام كرد و گفت: معماري داراي فرم ها و اشكال بالقوه اي است كه مي تواند در شرايط خاصي فعال و كاربردي شود و ورود آن به دنياي عناصر نمادين، ولو اينكه دقيقا تعريف و تعيين نشده ازقدرت كمي برخوردار نيست. گنبد واقع بر ساختار مكعبي شكل، گاهي فقط يك معناي ساده سقف و بام را دارد و گاهي نماد هيبت و عظمت آسمان ها بر بالاي زمين است كه اشاره به پيام جلال و يكتايي خداوند قادر است.
وي افزود: گنبد مي تواند نماد وقدرت حكمرانان باشد، قدرتي كه از خداوند منشاء مي گيرد. كاربرد شكل قوسي، از نوع گرد، يا نوك تيز براي درها، پنجره ها ، طاقچه ها، ايوان ها و محراب ها، بدين معنا است كه هر يك مي تواند به طور بالقوه نماد ديگري در نظر گرفته شود، اگر از ميان آنها، محراب حامل بيش ترين بار معنايي نمادين است .
رئيس مؤسسه مطالعات هنرهاي اسلامي مناره را از ديگر شاخصه هاي مساجد بعد از محراب معرفي كرد و گفت: اگر چه كاربرد رايج و متعارف مناره ايجاد محلي براي فراخواني نماز (جهت اذان گفتن) است اما آنچه كه مسلم است اين است كه معناي آن بسيار فراتر از اين مفهوم است . از طرفي براي فراخواني نماز، الزاما نيازي به مناره نيست و از سوي ديگر گاهي مناره ها بسيار بلند يا به صورت جفتي و يا چند تايي و كوتاه هستند.
وي يادآور شد: بر اساس تجربه به دست آمده، مناره، عملكرد نشان راه يابي داشته و افراد سرگردان يا راه گم كرده را از موقعيت بناي مذهبي آگاه مي سازد.
شايسته فر تأكيد كرد: به نظر مي رسد بسياري از خصيصه هاي هنر اسلامي، به ماوراي جهان ظواهر، به سوي جهان آخرت، اشاره دارند. اما اين نمادها غالبا دلالت ضمني داشته و كليت آنها بيش تر از بار معناي نمادين آنهاست. در قالب معاني مورد استفاده با هدف پديدار ساختن نمادهاي پنهاني، تأثير و نفوذ پربارتر را مي توان در متون كتيبه ها يافت.
رئيس مؤسسه مطالعات هنرهاي اسلامي در مورد دلايل فاصله گرفتن مساجد امروز از معماري سنتي، گفت: مسجد به عنوان يك بناي مذهبي و فضاي پرستشگاهي در طول تاريخ هنر اسلامي همواره عالي ترين نمونه هاي معماري و تزئين را به خود داشته و فضايي مقدس بوده است كه مؤمنان آن را از فضاي دنيوي پيرامون خود متمايز دانسته و معتقد بوده اند كه اين مكان با شأن قدسي مي تواند بر معناي حركات و كلمات انسان بيافزايد. اين بنا همچنين نماد برتري ارزش هاي والا و معنوي براي مؤمنان بوده است . از اين رو ساير كاربردهاي مسجد و ديگر فعاليت ها و رويدادهايي كه در مسجد روي مي داد در هاله اي از قداست قرارداشته است.
وي افزود: امروزه نگرش كثرت گرايانه مبتني بر افكار بسيار مدرن به دلايل متعددي باعث شده تمايز ميان مسجد به عنوان فضاي قدسي با فضاهاي دنيوي كم رنگ تر شود . يكي اينكه هويت ديني انسان مسلمان در جامعه اي كه در شرايط مدرن است خود را در رابطه با مؤلفه هاي جديدي باز توليد مي كند. بنابراين، اين باز تعريف و اين تغيير در تعريف انسان نوين از دين، بر رابطه او با مكان عبادت تأثير مي گذارد چنانچه كاربردها و نقش هاي غير عبادي مساجد امروزي حكايت از گسست رابطه فرد مومن و مكان عبادت دارد.
شايسته فر با اشاره به اينكه مساجد به نوعي به تريبون هاي سياسي بدل شده اند، گفت: بنابر اين بعد معنايي و استعلايي مسجد اگر كم رنگ تر از بعد كاربردي آن نشده باشد در كنار آن قرار گرفته و بدين ترتيب در معماري و آراستن بناي مسجد با استفاده از مباني معماري مدرن، توجه به استحكام و سادگي، سهولت ساخت و توجه به بعد اقتصادي مهم تر از پرداختن به وجه معنايي و نمادين آن تلقي گرديده است.
وي گفت: بدين گونه است كه مساجد امروزي كه در محله ها و اماكن عمومي ساخته مي شود بيش از آنكه به مسجد شبيه باشد به نمازخانه آن طور كه در فرهنگ ما رايج است شبيه است. مكعب مستطيل هاي گچي و سيماني كه از آن همه اجرايي كه در مساجد سنتي وجود داشت تنها محراب و منبر را به حكم ضرورت حفظ كرده است و در آن نه از مناره و گنبد خبري است و نه از حوض وسط و ايوان. تزئينات باشكوه و شگفت انگيز، رنگ ها و طرح ها و نقش هاي پربار و پرمايه نيز جاي خود را به پارچه هاي آويخته به ديوارها داده است كه عموما به رنگ سياه هستند.
رئيس مژسسه مطالعات هنرهاي اسلامي با تأكيد بر اينكه در مساجد امروزي ديگر از ملاك ها و معيارهاي معماري اسلامي و از آرايه هاي اسلامي در استفاده نمي شود، گفت: در اين راستا بر مبناي معماري نوين، بناهاي مساجد كنوني فضاهايي ساده بدون هرگونه تزئين كه داراي روح اسلامي باشد ، است
وي افزود: شايد در دوران كنوني ساختن مسجد براي هر محله اي بر طبق اصول معماري بنا در سنت اسلامي مقدور نباشد اما قطعا مي توان در جهت بهبود فضاي مسجد از طريق استفاده از عناصر تزيين اسلامي بهره برد. مثلا مي توان با استفاده از نقوش هندسي ساده تر، نه لزوما طرح هاي پيچيده اي كه در معماري اسلامي مرسوم است و ايجاد تركيبات متنوع و معنادار و با بكار بردن ابزارهايي چون سنگ ها و شيشه هاي رنگي و كاشي، تركيبات هندسي ايجاد كرد و به فضاي مسجد معنا بخشيد. نقوش هندسي مي توانند با ايجاد تقارن، نظم، وحدت و زيبايي بر روح و روان نيايشگر اثر گذاشته و فضايي هماهنگ براي درك مفاهيم والاي معنوي ايجاد كنند. همچنين مي توان خطوط زيبايي كه در خوشنويسي اسلامي تنوع بسيار دارد براي پيام رساني، نوشتن آيات قرآني و احاديث استفاده كرد و با ايجاد كتيبه هايي در قسمت هاي مختلف مسجد كلام حق را به مؤمنان يادآوري كرد و بر روحانيت و قداست مسجد افزود .
نظر شما