برگزاری مدرسۀ تابستانیِ «کانت، علم و عقلانیت» در «آکادمی کانت»

به گزارش خبرنگار مهر، محمدرضا اسمخانی، دانش‌آموخته و پژوهشگرِ گروهِ مطالعات علم مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران گزارشی از سفر علمی خود به روسیه نوشته است که در ادامه از نظر شما می گذرد؛

«آکادمی کانت» (Академия Кантиана / Academia Kantiana) و کالینینگراد (کونیگسبرگ سابق) یکی از واحدهای پژوهشیِ «دانشگاهِ بالتیک فدرال ایمانوئل کانت» (IKBFU) در حوزۀ مطالعاتِ علومِ انسانی است که هدف اصلی اش پژوهش در روابط و مناسباتِ متقابلِ بین سنّت های فلسفیِ روسی و غربی است. ایده های فلسفیِ کانت و پذیرش شان در روسیه و تاریخِ نوکانت گراییِ روسی و تأثیراتش بر تفکّر اروپایی، از مضامینِ اصلی ای هستند که به صورتِ برنامۀ پژوهشی در این آکادمی دنبال می شوند. ژورنالِ فلسفیِ رسمیِ آکادمی با عنوانِ Kantovsky Sbornik با تاریخی چهل ساله، به فلسفۀ کانت اختصاص دارد. یکی از برنامه های آتیِ این آکادمی نیز برگزاریِ یک رویدادِ علمی-فرهنگیِ ویژه برای بزرگداشتِ ۳۰۰امین سالروزِ ایمانوئل کانت در سالِ ۲۰۲۴ می باشد. 

دانشگاهِ مربوط می‌کوشد سنّت های پژوهشی آکادمیکِ دانشگاهِ پیشگام اش- دانشگاهِ آلبِرتینای کُنیگزبرگ (the Albertina University of Königsberg)- را حفظ و تداوم بخشد. دانشگاهِ «آلبرتینا»، یکی از قدیمی ترین دانشگاه‌های اروپا، و تنها دانشگاهِ «پروس شرقی»، با پیشینه ای حدوداً ۴۵۰ ساله، مکانی بوده است که به جز ایمانوئل کانت (Immanuel Kant)، فیلسوفِ آلمانیِ سدۀ هجدهم، چهره های علمی- فلسفیِ شاخصی همچون هامان (J. Hamann)، هِردِر (J. Herder)، بِسِل (F.W. Bessel)، یاکوبی (K. Jacobi)، و هیلبرت (D. Hilbert) نیز در آن تدریس کرده اند. از این میان، امّا، شاخص ترین استاد در تاریخِ این دانشگاه را همچنان کانت می دانند، فیلسوفِ شهیری که به مدّتِ چهار دَهه در آنجا فلسفه تدریس کرد، و نامش برای همیشه با شهرِ کُنیگزبرگ و دانشگاهِ آلبرتینا، که هم اکنون عنوان اش نیز به نام و یادِ او تغییر یافته، گره خورده است. 

منطقۀ کالینینگرادِ کنونی که از لحاظِ جغرافیایی بین لهستان و لیتوانی، و در کنارِ دریای بالتیک، قرار دارد، و در سده های پیشین به دولتِ پروس تعلّق داشته، پس از ویرانیِ سنگین در جنگِ جهانیِ دوّم و تخلیۀ منطقه از ساکنینِ اصلی اش، در سالهای پَساجنگ نام و هویتِ کاملاً جدیدی پیدا کرد: به طور رسمی مبدّل به یک «شهر روسی»، و جزئی از خاکِ اتّحادِ جماهیرِ شورویِ سابق، شد، عنوانِ «کالینینگرادِ» کنونی را به خود گرفت، و زبانِ رسمی اش از «آلمانی» به «روسی» تغییر یافت. امّا پس از فروپاشیِ اتّحادِ جماهیرِ شوروی (۱۹۹۱) تغییرِ مهمِّ دیگری در موقعیتِ این منطقه ایجاد شد: این ناحیه از لحاظِ جغرافیایی از مابقیِ خاکِ روسیه جدا افتاد، و این امر بویژه زمانی از حیثِ سیاسی حسّاس تر شد که لهستان و لیتوانی، دو کشورِ احاطه کنندۀ این منطقه، به ناتو و اتّحادیۀ اروپا پیوستند.

امّا بی تردید جذّاب ترین مکانِ شهرِ کالینینگراد برای علاقه مندانِ فلسفه «موزۀ کانت» است که در سه طبقۀ فوقانیِ «کلیسای جامع کالینینگراد» (Kaliningrad Cathedral) - یکی از مراکزِ فرهنگی دینیِ کانونیِ پروسِ شرقی- قرار داد، و به طور کامل به زندگی، فعّالیت های فکری و زمانۀ این فیلسوفِ آلمانی اختصاص یافته است . اوّلین طبقه، تاریخچۀ این بخش از شهر، معروف به «جزیرۀ کانت» (Kant Island (or Kneiphof))، را پوشش می دهد؛ در طبقۀ دوّم کتابخانۀ معروفِ «والنرود» (Wallenrodt Library) قرار دارد، با مجموعه ای منحصربفرد از کتاب های نایاب؛ و طبقۀ آخر نیز زندگی و فعّالیت های خودِ این فیلسوف را به تصویر می کِشد، همراه با نقّاشی ها و مجسّمه های گوناگون و البته «ماسک مرگِ» اندیشناکِ او:

نکتۀ چشم‌نوازِ این عمارت در نظرِ اهلِ فلسفه شاید این باشد که در آن شاهدِ همنشینیِ نمادها و نماینده‌های شاخصِ «ایمان» و «عقل» هستیم، مقولاتی که کانت کوشید حدود و مرزهای قلمروشان را مشخّص سازد: از یک سو، معماریِ کلّیِ ظاهری و طبقۀ همکفِ آن، که همچنان نمادهای آیینیِ «مسیحیت» در آن نمایان است، و، از سوی دیگر، اندرونۀ طبقاتِ فوقانی، که وقفِ «فیلسوفی» شده که زمانی خطوطِ کلّیِ «عقل مدرن» را اندیشیده و نگاشته است. آرامگاهِ کوچکِ این فیلسوفِ بزرگ نیز در ضلعِ شمالیِ این کلیسا قرار دارد.

«آکادمی کانت» مدرسۀ تابستانیِ «کانت، علم و عقلانیت»  را با حضورِ ۲۱ شرکت‌کننده از دانشگاههای ۱۱ کشور – روسیه، امریکا، کانادا، لوکزامبورگ، ترکیه، آلمان، بلاروس، لهستان، اسپانیا، آرژانتین، و ایران – به مدّتِ هفت روز (۲۲ تا ۲۸ جولای ۲۰۱۹) در کالینینگرادِ روسیه برگزار کرد.

دو هدفِ ضمنیِ برگزاریِ این رویداد به دو ایدۀ دبیرانِ علمی-اجراییِ این همایش بر می‌گردد : کانت جزءِ اوّلین متفکّرانِ عصرِ جدید بود که نه فقط انقلابِ چشمگیری را که در «علم» رخ داد از حیثِ فلسفی درک و هضم کرد، بلکه اهمیتِ انقلابیِ علم برای توسعه و پیشرفتِ «جامعه» به صورتِ یک کُل را درک نمود. از اینرو هدفِ اصلی این است که دانشجویان و پژوهشگران دریابند که چگونه فلسفۀ کانت هم بر علومِ زمانه‌اش تأثیر گذاشت وهم از دستاوردهای علومِ مدرن بهره و الهام گرفت و همسو با آنها طرح شد و بسط یافت. علاوه بر این، ما علم را نه فقط به صورتِ فرایندی برای «مطالعۀ طبیعت»، بلکه به عنوان شکلی از «خودروشنگریِ انسان» نیز می فهمیم. بنابر تلقی ویژة کانت از ذهن خودِ علوم نوعِ خاصّی از فعّالیتِ «ذهن انسانی» هستند. شناختِ اهمیت و عمقِ این بصیرتِ کانت - که می توان در پرتوِ شناختِ علمی-فلسفیِ جدید نسبت به چیستیِ ذهن، چیستیِ عقلانیت، تفکّرِ عقلانی و ماهیتِ تصمیم‌گیری، آنرا باروَرتر و غنی‌تر ساخت - دوّمین هدفِ این دوره است.

با این هدف، محورِ اصلیِ مباحث این‌دوره «فلسفۀ علمِ» کانت و دیدگاه‌های او دربابِ «جهانشناسی»، «فرضیه‌های علمی»، «پیشفرض‌های پیشینیِ علم»، «نقش ایده‌های عقل در علم»، و غیره بود و در آن بیش-ازهمه به سه جنبه از فلسفۀ استعلاییِ کانت پرداخته شد: (۱) نقشِ معرفتِ پیشینیِ «قوام‌بخش یا تقویمی» (“constitutive” a priori knowledge ) برای علوم؛ (۲) نقشِ ایده‌های «انتظام‌بخش یا تنظیمیِ» (“regulative” ideas ) عقلِ محض برای علوم؛ و (۳) تعریفِ علومِ متفاوت، و طبقه‌بندیِ آنها بنا بر «معماری نظام‌مندِ عقل» (architectonics of reason).

مدرسّ اصلیِ جلسات (ناظر علمی) پروفسور توماس اشتورم (Thomas Sturm) از دانشگاه بارسلونای اسپانیا (UAB)، و دستیاران علمی، دکتر وادیم چالی (Vadim Chaly) و دکتر رودولف میئِر (Rudolf Meer)، هر دو از دانشگاهِ IKBFU، بودند. اشتورم، دانش‌آموختۀ دانشگاهِ ماربورگ، در مراکزی از جمله «موسسۀ ماکس پلانک در زمینۀ تاریخ علم» همکاری داشته و هم‌اکنون نیز عضوِ «آکادمی اروپا، مرکزِ تاریخ علم» (CEHIC) است. زمینه‌های پژوهشیِ او نیز فلسفۀ کانت، فلسفۀ ذهن و روانشناسی، فلسفه و تاریخِ علم، و مقولاتی از قبیلِ «عقلانیت» است.

برنامۀ روزانۀ مدرسه نیز متشکّل از چهار جلسه بود: یک «درسگفتار اصلی» (دربارۀ یکی از موضوعاتِ منتخب دربارۀ فلسفۀ کانت)؛ یک «سمینار» (بحث و گفتگوی جمعی پیرامونِ یک یا دو مسئلۀ اصلیِ مرتبط با محتوای درسگفتار)؛ یک «جلسۀ تعلیمی-آموزشی» (تحلیل و بررسیِ یک یا دو قطعۀ منتخب، و مرتبط با بحثِ روز، از آثارِ کانت)؛ و یک جلسۀ «ارائه» یا «سخنرانی» (ارائۀ هر یک از دانشجویان و پژوهشگرانِ شرکت‌کننده دربارۀ موضوعِ تحقیقیِ منتخب‌شان در ارتباط با فلسفۀ کانت). موضوعِ درسگفتارها و سمینارهای اصلی نیز بدین شرح بودند:

Lecture ۱: Beginnings in cosmology: The General Natural History and Theory of the Heavens (۱۷۵۵)
Seminar ۱: Cosmology and scientific hypotheses
Lecture ۲: Philosophy’s lessons from science: Reason in logic, mathematics, and natural science
Seminar ۲: Apriori presuppositions of science
Lecture ۳: Philosophy’s framing of science: A priori knowledge, metaphysics and natural science
Seminar ۳: Ideas of reason in the sciences
Lecture ۴: Reason in history and anthropology
Seminar ۴: “Architectonics”, or the “art of systems” of the sciences

یکی از نکاتِ آموزنده در این دوره برای دانشجویانی که با آثارِ کانت در فضای آکادمیکِ ایران آشنا می شوند، تاکیدی بود که بر اتّخاذِ یک نگرشِ یکپارچه و جامع نسبت به آثارِ کانت، برای فهمِ دقیق‌ترِ مواضعِ وی، صورت می گرفت. دو نمونۀ برجسته، که موردِ بحث قرار گرفتند، از این قرارند: (۱) اهمیتِ آراءِ دورۀ «پیشانقدیِ» کانت، بویژه ایده‌های مرتبط با «جهان‌شناسیِ» (cosmology) اوّلیۀ او که عمدتاً در تاریخِ طبیعیِ جهانی و نظریۀ آسمان‌ها (Universal Natural History and Theory of the Heavens (۱۷۵۵)) صورتبندی شده‌اند، کتابی که در آن ایدۀ معروف به «فرضیۀ سَحابی‌» (nebular hypothesis) دربارۀ نحوۀ شکل‌گیری ِمنظومۀ شمسی (the Solar System) طرح و بسط یافت. (۲) اهمیتِ کتابِ مبادیِ متافیزیکیِ علومِ طبیعی (Metaphysical Foundations of Natural Science (۱۷۸۶))، که در اوجِ دورانِ «نقّادی» (بین سالهای ۱۷۸۱-۱۷۹۰)، و بین دو ویرایشِ اوّل و دوّمِ نقدِ عقلِ محض، منتشر شد: رساله‌ای دربابِ علومِ طبیعی که هم نشانگرِ تطابقی نظام‌مند با ساختار و محتوای نقدِ اوّل ست (برای نمونه، سه «قانون مکانیکِ» استخراج‌شده در آن متناظرست با سه «تمثیل‌ تجربۀ» مطرح شده در نقدِ اوّل)، و هم نشان دهندۀ یک تطابقِ نظام‌مند با برخی از عناصرِ اصلیِ فیزیکِ ریاضیاتیِ نیوتن و کتابِ اصولِ او است (برای مثال، تناظرِ سه قانونِ مکانیکِ پیش‌گفته با «قوانین حرکت»ای که نیوتن به عنوان مبنای نظامِ ریاضیاتی‌اش اختیار کرد).

عناوینِ سخنرانی‌های ارائه شده توسطِ دانش‌پژوهانِ شرکت‌کننده در این همایش به شرح زیرند:

• Kant’s Cosmology and the Regulative Use of the Cosmological Principle (Fabian Burt, Goethe-University Frankfurt)
• Science, Metaphysics, and Methodology in Kant’s Prize Essay (Aaron Higgins-Brake, Duquesne University)
• Methodological Principles of Sciences in Kant (Michael Lewin, University of Wuppertal)
• The Apriori Presuppositions of Science: from the Critique of Pure Reason to the Opus Postumum (Lara Scaglia, Autonomous University of Barcelona)
• The Role of Unconscious Representations for the Development of Sciences During the Silent Decade (Luciana Martinez, The University of Buenos Aires)
• Kant’s on Linneaus’s Hope: A New Look at the Transcendental Deduction in the introduction to the Critique of judgment) Khafiz Kerimov, DePaul University, Chicago
• Kant and the Birth of Intuition-Governed Philosophical Methodology (Wojciech Kozyra, Warsaw University)
• Possibility of Self-Knowledge in Kant’s Philosophy (Margarita Rovbo, Belarusian State University)
• Ideas as ‘the Divinity of Our Soul’: Kant’s Theocentric and Platonic Model of Human Cognition (Kimberly Brewer, Indiana University Bloomington)
• Reflexive Judgments and AI (Umut Eldem, Istanbul Esenyurt University)
• Kant’s Philosophy of Anthropology and His Scientific Racism (William Marsolek, The Ohio State University)
• The Role of History in the System of Transcendental Idealism: Freedom or Nature? (Ivan Bolotov, School of Economics)
• Noumena and Freedom: Understanding Kant’s Journey from Intellectual Intuition to the Fact of Reason (Casey Grippo, University of Luxembourg)
• Kant’s Account on Hypotheses (Rafael Reyna Fortes, The University of Navarra)
• An “Intuition” in Kant’s Philosophy of Mathematics: A Challenge for Transcendental Idealism (Maksim Evstigneev, Higher School of Economics)
• Kant: Opposition in General Logic and Transcendental Logic (Esma Kayar, Istanbul Medeniyet University)
• Predictive Processing and Transcendental Realism (Arzu Gokmen, Bogazici University)
• Rationality in Kant’s Philosophy (Alexander Kiselev, IKBFU)
• Kant on the Scientific Ethos (Polina Bonadyseva, IKBFU)
• Why is it necessary to Appeal to Kant’s View on Organic Processes, Human Subjectivity, and a Medicine in Contemporary World? (Svetlana Martynova, Herzen State Pedagogical University of Russia)

بنده به عنوان یکی از شرکت کنندگان در این همایش، سخنرانیِ خود را با عنوانِ زیر ارائه دادم: ‘From Subjective to Intersubjective Account of Objectivity: Kant v. Wittgenstein’

همچنین، سه اثرِ ترجمه شدۀ زیر از کانت به زبانِ فارسی، که به امضاءِ مترجمانِ محترم نیز رسیده بود، برای گنجاندن در کتابخانۀ آکادمیِ کانت، تقدیمِ دکتر نینا دمیتریوا (Prof. Dr. Nina A. Dmitrieva)، مدیر علمیِ این مؤسسه، شد:
۱. نقد قوۀ حکم، ایمانوئل کانت، عبدالکریم رشیدیان (مترجم)، تهران: نشر نی، ۱۳۷۷.
۲. نقد عقل محض، ایمانوئل کانت، بهروز نظری (مترجم)، تهران: نشر ققنوس، ۱۳۹۸.
۳. تمهیدات: مقدمه‌ای برای هر مابعدالطبیعه آینده که به عنوان یک علم عرضه شود، ایمانوئل کانت، غلامعلی حدادعادل (مترجم)، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۹۵.

. Kant, Immanuel (۱۷۸۸) Critique of Practical Reason, translated and edited by Mary Gregor ; translation revised by Andrews Reath, Cambridge University Press (۲۰۱۵).
  . see: https://eng.kantiana.ru/research/academia-kantiana
  . see: https://eng.kantiana.ru/about-us/history
  . see: https://en.wikipedia.org/wiki/Kaliningrad
  . see: http://www.sobor-kaliningrad.ru/en/content/۴۱
  . Third Immanuel Kant International Summer School, “Kant on Science and Rationality” (۲۰۱۹)
  . see: http://kant-online.ru/?p=۴۳۰۰