روز جهانی تالاب‌ها و روایتی از جفاهای رفته بر گاوخونی

خبرگزاری مهر - گروه استان‌ها، عاطفه علیان: سیزدهم بهمن ماه، با عنوان «روز جهانی تالاب ها» نامگذاری شده است. ۴۹ سال از نشست رامسر با هدف حفاظت از تالاب‌های جهان می‌گذرد. کنوانسیونی که ۱۸ کشور را گرد هم آورد تا اولین گام برای حفاظت از تالاب‌های جهان برداشته شود و تا کنون تعداد اعضای آن به ۱۶۹ عضو رسیده است.

ایران که میزبان این نشست بود با امضای کنوانسیون بین المللی متعهد شد تا با استفاده بهینه از تالاب‌ها در حفظ و نگهداری آن برای آیندگان هم بکوشد. ۲۵۰ تالاب در ایران شناسایی شده اما تالاب گاوخونی با قرار گرفتن در مرکز فلات ایران که از سمت شمال توسعه رمل‌های ماسه‌ای و نمکزار و شکل گیری طوفان‌های شن و ماسه‌ای را کنترل می‌کند و از سوی دیگر زیست گاه گونه‌های متنوع زیستی است از جایگاه ویژه و حساسی برخوردار است.

طاهره دادخواه، فعال محیط زیست در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به اینکه تالاب گاوخونی در فاصله ۱۴۰ کیلومتری جنوب شرق اصفهان و ۳۰ کیلومتری شهر تاریخی ورزنه قرار دارد، اظهار داشت: ارتفاع تالاب گاوخونی از سطح دریا هزار و۴۷۰ متر است و به حالت مثلثی دیده می‌شود. حداکثر عرض آن در حدود ۵۰ کیلومتر و حداکثر طول آن ۲۵ کیلومتر است. عمق آب در اکثر نقاط آن اندک و در حدود یک متر و نیم است که بر اساس مقدار آب ورودی به تالاب در طول سال تغییر می‌کند.

وی با اشاره به اینکه گاوخونی به معنای چاه بزرگ از وجه تسمیه قوی‌تری برخوردار است، تصریح کرد: از آنجا که تمدن‌های انسانی در انتهای رودها ایجاد می‌شدند و تالاب گاوخونی در مرکز ایران و در زمین‌های پست، واقع شده نقش مهمی در رژیم آبی زاینده رود و تمدن‌های بشری داشته است.

این فعال محیط زیست بیان داشت: منبع تغذیه تالاب گاوخونی رودخانه زاینده رود است که در دو دهه گذشته به علت مدیریت نامناسب و عدم توازن بین منابع و مصارف آب و توسعه بی رویه و نسنجیده کشاورزی در مناطق بالادست و رشد جمعیت و بهره برداری‌های بی رویه دچار مشکلات عدیده ای همچون خشکی مواجه شده است.

وی راه حل برون رفت از خشکی تالاب گاوخونی را توسعه بازچرخانی آب در صنایع و احداث تصفیه خانه‌های استاندارد پساب و رعایت موازین آمایش سرزمین و رعایت موارد قانونی از جمله رساندن حق آبه محیط زیست تالاب دانست و گفت: زاینده رود از معدود رودخانه‌هایی است که از دوران مادها نظامند شده است و تجلی آن در طومار شیخ بهایی است. کشاورزی در منطقه جلگه‌ای در پایین دست رودخانه با خاک حاصلخیز در قرون متمادی رایج بوده است و با مدیریت بر کاربری‌های نسنجیده و مصارف آب و تأمین منابع برای آب‌هایی که در طی این سال‌ها از حوضه زاینده رود خارج شده‌اند می‌توان حقابه محیط زیستی تالاب گاوخونی را تأمین کرد و از بروز تبعات فاجعه‌ای همچون فعال شدن کانون‌های گردو غبار با وزش بادهای شرقی-غربی و مهاجرت‌های بی رویه و تخلیه روستاها جلوگیری کرد.

به گزارش مهر، شعار امسال روز جهانی تالاب‌ها(WWD 2020)، «زندگی در تالاب‌ها شکوفا می شود» با هدف برجسته سازی تنوع زیستی تالاب‌ها مطرح شده است. گاوخونی در گذشته از لحاظ تنوع پوشش گیاهی و آبزیان و حیات وحش غنی بوده و مشهور است ظل السلطان، حاکم اصفهان در عصر ناصری برای شکار گورخر راهی تالاب گاوخونی می شده است. تالاب گاوخونی تا همین دو دهه پیش زیستگاه گورخر، آهو، یوزپلنگ، خوک و پرندگان مهاجری همچون فلامینگو، مرغابی، آن قوت، تنجه و غاز خاکستری بوده است.

ناصر حاجیان، عضو هیأت علمی دانشگاه خوراسگان در گفت و گو با خبرنگار مهر با اشاره به اینکه حوضه آبریز زاینده رود شامل سه شاخه اصلی است، گفت: انتهایی ترین قسمت حوضه آبریز زاینده رود زیر حوضه گاوخونی قرار گرفته که در مرکز آن تالاب نسبتاً وسیع به مساحت ۴۳۰ کیلومتر مربع قرار دارد و وسعت آن متغیر است که گاه به ۷۱۹ کیلومتر مربع هم می‌رسد.

وی با تاکید بر اینکه تالاب گاوخونی در منتهی الیه رودخانه زاینده رود قرار گرفته و یکی از ارزشمندترین اکوسیستم‌های تالابی کشور است که در شمار تالاب‌های حمایت شده و بین المللی قرار دارد، ابراز داشت: تالاب گاوخونی به عنوان برکه بزرگ کویری در فلات داخلی ایران قرار دارد و خشکی بیش از دو دهه ارزش‌های زیستگاهی متنوع نظیر رودخانه، مصب، تالاب، نیزار، شوره زار، ماسه‌های بادی و تپه‌های شنی و کوهستان را با تهدید مواجه ساخته است.

این پژوهشگر و مؤلف کتاب‌هایی در حوضه زاینده رود با اشاره به اینکه این تالاب سالانه میزبان صدها هزار پرنده آبی از گونه‌های با ارزش حفاظتی مانند درنا، کبک، مرغابی، سرسبز، غاز خاکستری، اردک مرمری، فلامینگو و سرحنایی بوده است، گفت: تالاب گاوخونی زیستگاه مناسبی برای یوزپلنگ، گورخر، آهو و میش بود و خزندگانی همچون مارمولک، بزمچه و مار به وفور دیده شده بودند و پوشش گیاهی این ناحیه را بیشتر گیاهان هالوفیت و گزروفیت است.

وی تاکید کرد: در این سال‌ها با توجه به آنکه تالاب گاوخونی به دلایل مختلف از جمله قطع پیوند جریان آب رودخانه زاینده رود، عدم اعمال مدیریت و حفاظت و اثرات سو فعالیت‌های انسانی تخریب شده است. از انجا که این تالاب با بستر و سواحل ماسه‌ای است هرگونه توقف طولانی مدت ورود آب سریعاً منجر به خشکی و نابودی گاوخونی می‌شود و بر همین اساس باید در تخصیص حقابه تالاب گاوخونی با تنوع زیستی که به شدت کاهش یافته است تلاش کرد.

از سد رودشتین تا ورودی تالاب گاوخونی ۱۳۰ کیلومتر راه است؛ شبکه آبیاری و زهکشی رودشتین، انتهایی ترین شبکه آبیاری حوضه رودخانه زاینده رود و سد رودشتین، آخرین بند انحرافی بر روی رودخانه زاینده رود است. سد رودشتین، بندی در منطقه زیار است که در این سد دریچه‌ای تعبیه شده که با باز شدن آن ورودی آب روانه تالاب گاوخونی می‌شود. با متوقف شدن توزیع آب کشاورزی، دریچه سد رودشتین به روی تالاب تشنه گاوخونی باز می‌شود و با زه اب های کشاورزی بخشی از تالاب مرطوب می‌شود. در دو دهه اخیر، بیش از ۹۰ درصد تالاب گاوخونی خشک شده بود، اما تخصیص حقابه این تالاب از اواخر سال قبل و از محل سیلاب‌ها باعث شد بخشی از دریاچه این تالاب آبگیری شود و حتی در اردیبهشت امسال ۱۵۰ فلامینگو مهاجر نیز به آن جذب شده‌اند.

به گفته حسن ساسانی، معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه‌ای، مرحله اول انتقال آب به گاوخونی از اواسط اسفند ۱۳۹۷ آغاز و تا یازدهم فروردین ماه ۱۳۹۸ (زمان شروع توزیع آب کشاورزی در شبکه‌های شرق اصفهان) ادامه یافت و در این دوره با استفاده از رواناب‌های ناشی از سیلاب‌های بهاره زاینده رود، حجم آب قابل ملاحظه‌ای، روانه تالاب شد.

وی اظهار داشت: مرحله دوم انتقال آب به تالاب گاوخونی، در تاریخ یازدهم مهرماه ۱۳۹۸، همزمان با روزهای پایانی توزیع آب در شبکه‌های شرق اصفهان و خاتمه دوره توزیع آب کشاورزی در شبکه‌های غرب اصفهان، با بازگشایی سد از رودشتین آغاز و با خاتمه توزیع آب در شبکه رودشتین در تاریخ سیزدهم مهرماه به بیشینه خود رسید. با توجه به خشکی مسیر یکصد و سی کیلومتری رودخانه زاینده رود در پایین دست در فصول گرم سال به مدت شش ماه کامل متوالی، نهایتاً، آب رهاسازی شده پس از شش روز و در تاریخ شانزدهم مهرماه به ورودی تالاب گاوخونی رسید.

ساسانی افزود: از یازدهم مهرماه تا ۲۲ آبان ماه ۱۶.۳ میلیون متر مکعب حجم خروجی از سد رودشتین به طرف تالاب گاوخونی روانه شد که براورد می‌شود ۹.۲۶ درصد از حقابه تالاب گاوخونی در این زمان تأمین شده باشد.

معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه‌ای به نوبت سوم روانه شدن آب به تالاب گاوخونی اشاره کرد و گفت: از ۱۶ آذرماه تا هشتم بهمن ۱۱.۶ میلیون متر مکعب آب از سد رودشتین به طرف تالاب گاوخونی روانه شده است که ۶.۵۹ درصد حقابه تالاب گاوخونی را تأمین خواهد کرد و تاکنون امسال ۲۲ درصد از سهم حقابه تالاب گاوخونی تأمین شده است.

۱۲ سالی می‌شود که سیزدهم بهمن ماه با عنوان «روز جهانی تالاب ها» شناخته می‌شود. امسال هم در روز جمعه مراسم روز جهانی تالاب‌ها با شعار «زندگی در تالاب‌ها شکوفا می شود» و «تنوع زیستی تالاب‌ها مهم است» برای ارتقا سطح آگاهی جامعه با همکاری اداره کل محیط زیست استان اصفهان، شهرداری ورزنه، بخشداری بن رود، اداره آموزش و پرورش بن رود، شبکه تشکل‌های محیط زیست استان اصفهان، حوزه مقاومت بسیج امام جعفر صادق (ع) ورزنه، دانشگاه پیام نور ورزنه، فرماندهی انتظامی بخش بن رود، یگان تکاوری و انجمن دوستداران میراث فرهنگی و طبیعی شهرستان ورزنه با تاکید بر «گاوخونی زنده می ماند» برگزار می‌شود.

مدیرعامل انجمن دوستداران میراث طبیعی ورزنه در گفت و گو با خبرنگار مهر با اشاره به اینکه امسال تأمین حقابه زیست محیطی گاوخونی، وضعیت این تالاب را نسبت به سالهای گذشته بهتر کرده، اظهار داشت: امسال هم طبق روال سالهای گذشته مراسم روز جهانی تالاب‌ها با حضور فعالان محیط زیست در گاوخونی برگزار خواهد شد.

رضا خلیلی ورزنه که در سال ۱۳۸۷ به عنوان قهرمان تالاب‌ها انتخاب شده و تندیس فلامینگو را دریافت کرده است، تصریح کرد: در روز جهانی تالاب‌ها، قهرمانان تالابی و محیط بان نمونه تالابی از طریق فراخوانی در سطح ملی انتخاب می‌شوند و جایزه‌ای در سه بخش فعالیت‌های تحقیقاتی، مطالعاتی و فعالیت‌های اجرایی و مشارکت‌های مردمی به برگزیدگان اهدا می‌شود.

وی با اینکه تالاب گاوخونی در کنوانسیون رامسر در لیست تالاب‌های حمایت شده و بین المللی قرار گرفته و مطالعات نشان می‌دهد که تالاب‌ها سه برابر سریع‌تر از جنگل‌ها در حال نابودی هستند اما گاوخونی به غیر از بازه زمانی محدودی در لیست قرمز حمایت بین المللی قرار نگرفته است. تالاب‌ها با تنظیم جریان آبی می‌توانند شدت خشکسالی و سیل را کاهش دهند و به تصفیه اب و فراهم آوردن زیستگاه گیاهی و جانوری بستر توسعه گردشگری را فراهم کند و مانع فعال شدن کانون‌های گردو غبار شوند.

شاید روز جهانی تالاب‌ها باعث شود تا با نهادینه سازی روش‌های مشارکتی و جامع نگر برای مدیریت و حفاظت تالاب مهمی همچون گاوخونی اقدام شود و یا با مشارکت تمام ذینفعان در فرایند تصمیم گیری، تصمیم سازی، استفاده از ظرفیت‌های بومی و فرهنگ سازی نسبت به اهمیت تالاب گاوخونی و تلاش برای تحقق حقابه تعیین شده آن پس از شرب همت مضاعفی شود تا بلکه به هدف اولیه آنکه استفاده بهینه از تالاب‌ها و حفظ و نگهداری آن برای آیندگان بود، نزدیک شد.