خبرگزاری مهر _ گروه فرهنگ: حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی مهدوی راد با احتساب امسال، ۵ دوره است که دبیری جایزه کتاب‌سال جمهوری اسلامی ایران را به‌عهده دارد. مراسم اختتامیه سی‌وهفتمین دوره این‌جایزه روز چهارشنبه ۱۶ بهمن برگزار می‌شود و در فرصتی که روز یکشنبه ۱۳ بهمن در حاشیه نشست خبری این‌رویداد دست داد، با مهدوی‌راد درباره برخی شائبه‌ها و سوالات موجود درباره داوری‌های جایزه کتاب‌سال گفتگو کردیم.
دو محور کلی این‌گفتگو، یکی وجود یا عدم وجود سفارش‌های بیرون از دبیرخانه برای بررسی آثار و دیگری سوالات موجود درباره کتاب‌های تقریری بود. به این‌ترتیب می‌توان سوال و جواب‌های این‌گفتگو را در این‌دو محور کلی خلاصه کرد.
در ادامه مشروح گفتگو با مهدوی‌راد را می‌خوانیم:
* جناب مهدوی‌راد، یکی از سوالاتی که طی دوره‌های مختلف جایزه کتاب‌سال مطرح بوده و در دوره‌های دبیری شما هم مطرح شده‌اند، درباره شائبه سفارشی‌بودن برخی کتاب‌ها و ورودشان به چرخه‌های داوری است. روایت شما را به‌عنوان دبیر جایزه درباره این‌مساله بشنویم. آیا واقعاً کتاب‌های سفارش‌شده یا نشده‌ای داشته‌ایم که در جایزه کتاب، کامروا یا ناکام شوند؟
گاهی این‌سوالات مطرح می‌شوند. با من هم تماس‌هایی گرفته می‌شود و برخی اساتید در این‌باره صحبت‌هایی دارند که مثلاً چرا کتاب فلانی بالا نیامد یا چرا فلان کتاب به مرحله بعدی صعود پیدا کرده است. من در این‌باره دو سال پیش هم با مجله اندیشه پویا مصاحبه کردم و به صراحت گفتم که در مدتی که دبیر این‌جایزه بوده‌ام، چنین اتفاقی نیافتاده است. یعنی طی ۵ سالی که من دبیر جایزه کتاب‌سال بوده‌ام، انصافاً نه وزیر ارشاد، و نه معاون وزیر هیچ‌کدام توصیه‌ای به ما در دبیرخانه جایزه مبنی بر این‌که فلان کتاب را بررسی کنید یا نکنید، نداشته‌اند.
* درباره این‌که برخی کتاب‌ها برگزیده شوند یا نشوند، چه‌طور؟
نه. در این‌باره هم برخی اساتید صحبت‌هایی داشته‌اند که مثلاً چرا کتاب فلانی برگزیده نشد. در این‌باره باید این‌توضیح را بدهم که اگر تا پیش از اعلام رأی نهایی داوران هر بخش، با چنین‌مساله‌ای روبرو شده باشم، با اجازه از گروه‌های بررس، کار را دوباره برای ارزیابی به دیگرانی خارج از گروه موردنظر سپرده‌ام. اگر بخواهم دقیق‌تر بگویم، می‌توانم به سال گذشته و دوره پیشین جایزه اشاره کنم که کتابی در حوزه فلسفه داشتیم. چندتن از دوستان و صاحب‌نظران گفتند چرا این‌کتاب بالا نیامد؟ من با مدیر گروه فلسفه صحبت کردم و علت را جویا شدم. به این‌مساله هم توجه کنیم که اگر به برایند کار گروه و مدیرش اعتماد نداشته باشیم، سنگ روی سنگ بند نمی‌شود. به‌هرحال ایشان هم گفت نظر اعضای گروه بررسی و هیأت داوری چنین بوده که این‌کتاب به مرحله بعدی نرود. من به این دوستمان گفتم با اجازه شما، بررسی دیگری از زاویه‌ای دیگر روی این‌کتاب انجام بدهیم. ایشان هم مخالفتی نداشت و کتاب را به دو نفر دیگر هم دادم تا آن را خوانده و بررسی کنند. در نهایت دونفر دیگری هم که کتاب را خوانده بودند، همان نظر اعضای گروه داوری فلسفه را داشتند. به‌این‌ترتیب بود که پرونده این‌کتاب بسته شد.
یک‌مرتبه دیگر هم یکی از اساتید بزرگ و عالیقدر تماس گرفتند که فلان کتاب که درباره فلسفه غرب است، چرا چنین شرایطی دارد؟ من متن ارزیاب‌های جایزه را به آن استاد دادم تا مطالعه کند. ایشان بعد از بررسی ارزیابی‌ها با تعجب گفت نمی‌دانستم تا این‌حد در داوری‌ها دقت می‌شود! چون داوران جایزه برای هر سوال و هر مورد داوری، یک‌صفحه مطلب نوشته بودند. می‌خواهم بگویم بیش از ۸۰ درصد داوران جایزه‌کتاب سال، نهایت دقت‌شان را در ارزیابی به کار می‌گیرند. داوری‌های بعضی از این‌داوران، در حد یک‌مقاله هستند. در همین‌زمینه کتابی هم در حوزه فلسفه بود که در یکی از دوره‌ها، داور جایزه برای هر مورد و سوال ارزیابی، علاوه بر یک‌صفحه مطلبش، به منابع و مأخذ مورداستفاده نویسنده رجوع کرده و نامشان را در ارزیابی آورده بود.
* درباره ملاحظات سیاسی یا مذهبی جایزه چه‌طور؟ در این‌زمینه شائبه‌هایی وجود داشته و حرف‌ها و حدیث‌هایی شنیده شده است!
ببینید، از نظر مسائل سیاسی، همان‌طور که آقای حسینی‌پور در نشست خبری سی‌وهفتمین دوره جایزه کتاب (یکشنبه ۱۳ بهمن) گفت ما یک‌سری خط‌قرمزها داریم. یعنی در جایزه، قانون داریم. به مفادش هم با صراحت اشاره می‌کنیم. مثلاً اگر کتابی بخواهد وحدت ملی ایران را خدشه‌دار کند، برای دبیرخانه کتاب‌سال ارزشی ندارد که بررسی شود؛ حتی اگر توسط بررس‌های وزارت ارشاد مجوز چاپ گرفته باشد. یا مثلاً اگر کتابی بخواهد تمامیت ارضی ایران را مخدوش کند یا به اختلافات قومی و مذهبی کشورمان دامن بزند، از چرخه داوری حذف می‌شود. کتاب‌هایی هم که ملاک‌ها و اصول مشخص شرعی اسلامی را رعایت نکنند، بررسی نخواهند شد. این‌بحث جدا از مساله تأویل است. چون تأویل به برداشت و بحث نویسنده برمی‌گردد. به‌عبارتی اگر مطالب کتابی براساس تأویل نوشته شده باشند، در جمع کتاب‌های غیرمجاز ما برای بررسی نیست.
* یک‌سوال و ابهام دیگری که درباره جایزه‌کتاب‌سال وجود داشته، درباره آثار تقریری است. بد نیست در این‌باره هم توضیحات شما را بشنویم.
ببینید، قدیم‌ها در حوزه‌های علمیه بحثی مطرح بود مبنی بر بازسازی مطالب که اصطلاحاً در دانش حوزوی به آن تقریر می‌گوئیم. کتاب‌هایی داریم که با این‌رویکرد، یعنی تقریر، بازسازی و بازنویسی تولید شده‌اند. یکی از سوال‌هایی که از ما می‌پرسیدند این بود که به کتاب‌های تقریری بها می‌دهید یا نه؟ یا مثلاً سال گذشته به ما می‌گفتند چرا تقریرهای حوزوی را به جایزه نمی‌آورید؟ اتفاق ما این‌کار را انجام می‌دادیم اما نکته مهمی که باید به آن توجه کنیم، این است که در روزگار فعلی، تقریرات حوزه تغییر کرده‌اند و تقریرات دانشگاهی هم به آن‌ها اضافه شده‌اند. به‌عنوان مثال، سال گذشته یک کتاب تقریری از دانشگاه امام صادق (ع) در کتاب‌سال، جایزه گرفت که متن‌اش، در واقع تقریر درس‌گفتارهای استادی بود که توسط یکی از دانشجویان این‌دانشگاه تنظیم، تدوین و چاپ شده بودند.
یک‌سری آثار بودند که از حدود اواخر قرن سیزدهم، در حوزه‌های علمیه ما به تقریرات معروف شدند. یعنی استاد بالای منبر درس‌اش را می‌گفت و شاگرد یا طلبه، درس را می‌نوشته و سپس با اندکی بازسازی و ویرایش، آن را منتشر می‌کرد. این‌ها کتاب‌های تقریری هستند.
* یعنی در تقریر شاگرد شرح و تفسیری بر حرف استادش نمی‌نویسد!
نه. تقریر، شرح نیست. همان‌ْ حرف‌های استاد است. به همین‌دلیل یک شوخی هم وجود دارد که می‌گویند کتاب اگر خوب باشد، به اسم مؤلف است و اگر بد بود، به اسم مقرّر است چون حرف‌های استاد را خوب نفهمیده است. حالا اخیراً در زمانه ما این‌مساله باب شده و در دانشگاه‌ها هم زیاد دیده می‌شود که درس‌گفتارهای استاد توسط شاگرد پیاده و در قالب کتاب چاپ می‌شود. گاهی شاگردها افزوده‌هایی هم به مطالب استاد دارند. مثلاً تحقیق و پژوهش، و منابع را استخراج می‌کنند. گاهی به این افزوده‌ها و منابع اشاره می‌شود و گاهی هم نمی‌شود، طوری که گویی مقرر، نویسنده کتاب است.
* یعنی می‌گوئید امانت‌داری در این‌آثار رعایت نمی‌شود؟
نه. چون شاید هم توافقی بین استاد و شاگرد در کار باشد. نکته مهم دقیقاً همین‌جاست. یعنی آن‌چیزی که ما با آن سر و کار داریم، کتاب است و کاری به این نداریم که چه‌طور تولید شده است؛ مگر این‌که از جایی به ما خبر برسد که مطالب کتاب، با سرقت ادبی یا علمی تهیه شده‌اند و متعلق به فرد دیگری هستند. در زمینه تقریرات، بالای مطلب نوشته می‌شود که این‌کتاب، درس‌های فلانی را در بر می‌گیرد و توسط فلان دانشجو یا شاگرد تقریر شده‌اند. ما چنین‌کتاب‌هایی را بررسی می‌کنیم و از دایره داوری بیرون‌شان نمی‌گذاریم. چون همان‌طور که گفتم، ما با کتاب روبرو هستیم. اما اگر مؤلف یعنی همان‌کسی که درس را گفته، به ما بگوید که ۳۰ درصد یا بیشتر حجم کار، برای شاگرد است _ در حدی که به چشم بیاید _ ما به‌طور جداگانه به شاگردِ تقریرکننده هم لوح تقدیر می‌دهیم اما جایزه و لوح اصلی برای همان‌مولف یا استاد است.
* که نقش‌اش مثل استاد راهنماست!
نه. استاد راهنما هیچ‌کاری ندارد و فقط راهنمایی می‌کند. این شمای استاد و مدرس هستید که مطالعه و تحقیق؛ و درس را ارائه کرده‌اید. حالا آمده‌اید درس را گفته‌اید و دانشجویتان هم مطلب را از شما گرفته و شسته‌رفته‌اش کرده است. شاید هم کمی مطلب آکادمیک به آن اضافه کرده و در قالب کتاب چاپش کرده باشد.
ما به تقریرات بها می‌دهیم و همان‌طور که گفتم در کنار مؤلف اصلی، از آن‌ها تقدیر می‌کنیم. بعضی مواقع هم متأسفانه با کتاب‌های سرقتی روبرو هستیم که متأسفانه، وجودشان یک درد و آسیب است.
ما تا جایی که در توانمان است، به جامعه علمی اطمینان می‌دهیم نمی‌گذاریم حق کسی ضایع شود. به‌همین‌دلیل هم یک ماده قانونی در جایزه کتاب‌سال در نظر گرفته‌ایم که اگر کتابی به‌هردلیلی از نظر جا افتاد و بررسی نشد، در دوره بعدی مجال بررسی و احتمالاً جایزه‌گرفتن را داشته باشد.
نظر شما