خبرگزاری مهر، گروه استانها- زهره مهر نوروزی: شورای عالی شهرسازی و معماری حدود ۳۱۵ هکتار از مناطق مرکزی قم را به عنوان بافت تاریخی تعریف و مصوب کرده است. مساحت شهر قم در وضع کنونی بالغ بر ۱۲۰۰۰ هکتار برآورد می‌شود. مخالفان بافت می‌گویند مساحت تصویبی بافت درست نیست و میزانی از آن به هیچ وجه ممکن نیست بافت تاریخی باشد.
چندی است که بین مدافعان و مخالفان بافت تاریخی قم مباحثی در گرفته است و هر دو دسته برای خویش دلایلی دارند، برخی از مخالفان در مناصب تصمیم‌گیری قرار دارند و این گروه بر اساس قدرتی که به دست آورده‌اند، وضعیتی به صورت تخریب‌های موضعی و ایجاد ناهنجاری تَبَعی در بافت ایجاد می‌کنند تا تعدادی از مردم بدان‌ها بپیوندند. سپس به عنوان مدافعان مردم با استفاده از تریبون‌هایی که در اختیار دارند به تبلیغ برای تخریب بافت می‌کوشند.
موافقان می‌گویند مساحت بافت در برابر مساحت کل شهر ناچیز است و اصرار مخالفان بر تخریب این مساحت ناموجه و شایسته است که برای تعیین دقیق مساحت بافت تاریخی می‌بایست از نظر متخصصان مستقل که ترجیحاً با نهادهای اداره‌کننده شهر رابطه اداری نداشته باشند استفاده شود.
در این باره با سید محسن محسنی از کارشناسان بافت تاریخی قم گفتگو کرده‌ایم که به شرح زیر می‌باشد.
تعریف بافت تاریخی چیست و عناصر آن را بیان کنید؟
در «قانون حمایت از مرمت و احیای بافت‌های تاریخی - فرهنگی»، مصوب سال ۹۸ مجلس شورای اسلامی، صرفاً محدود بافت به این شکل تعریف شده است: «محدوده یک منطقه تاریخی و فرهنگی ثبت شده که همراه با ضوابط و مقررات قانونی با هدف محافظت مؤثر از آثار فرهنگی، تاریخی، طبیعی و ملی یا جهانی موجود در آن منطقه و حمایت‌های قانونی به عنوان لایه‌های حفاظتی (منظری، ساختاری، عملکردی) بر روی نقشه مشخص می‌شود.» تعریف مذکور، تعریف خود بافت محسوب نمی‌شود، بلکه تعریف حدود و ثغور بافت (مرز بافت) را بیان می‌کند.
اما به اعتقاد من بافت تاریخی، محیطی انسان‌مدار و محله‌محور و اجتماعی شامل مکان‌های عمومی و شخصی بوم‌ساز است که طی نظمی خاص، طبیعی و بر اساس نیازهایی که در طول زمان ایجاد شده است با یکدیگر مرتبط شده‌اند.
عناصر بافت تاریخی تشکیل شده است از انسان، خانه، در برداشتن مکان‌های عمومی همچون مسجد و آب‌انبار و تکیه و حمام و بازار، شکل‌گیری در طول تاریخ، نظم و پیوستگی و همگونی و داشتن خط آسمان یکسان و کم‌ارتفاع، بی تأثیری فن‌آوری امروزی در تکوین و شکل‌گیری آن، مطابقت با شرایط جغرافیایی منطقه، استفاده از مصالح یا مواد بومی در ساخت و ساز، دستوری و آمرانه نبودن شکل‌یابی آن، خود پا و خود نگهدارنده بودن.
وجه ممیزه بافت تاریخی و بافت فرسوده چیست؟
ممکن است قسمتی از بافت تاریخی فرسوده باشد، اما بافت فرسوده که در دوران معاصر بدون در برداشتن عناصر ده‌گانه بالا ایجاد شده بافت تاریخی به شمار نمی‌رود و به عبارت بهتر، هر چند امکان دارد قسمتی از بافت تاریخی، از لحاظ کالبدی فرسوده باشد، اما واجد ارزش معنوی و فرهنگی است؛ در حالی‌که بافت فرسوده ارزش معنایی و هویتی ندارد و تفاوت این فرسوده تاریخی با فرسوده امروزی در همین معنا و هویت است. از همین رو بافت تاریخی در حالتی هم که فرسوده باشد، ارزش نگهداری و مرمت و استفاده را دارد.
ما در قم دو مفهوم بافت تاریخی و فرسوده یکسان‌انگاری می‌شود علت چیست؟
یکی از ترفندهای مخالفان بافت تاریخی، درهم‌آمیختگی دو مفهوم تاریخی و فرسوده است. این افراد با مغالطه‌کردن سعی می‌کنند بافت فرسوده را بر بافت تاریخی تطبیق و این دو را همسان نشان دهند تا با یکسان‌سازی آنها به اهداف خود برسند. حال آنکه تفاوت این دو بیش از آنکه کالبدی و سخت‌افزاری باشد، تفاوت معنایی و هویتی و نرم‌افزاری است و به عبارت روشن‌تر بافت فرسوده تهی از معنا و هویت است، اما بافت تاریخی در فرضی هم که خستگیِ در کالبد را داشته باشد، واجد ارزش و غنا و اهمیت است.
شماری از عناصر بافت در اثر عناصر وارداتی و دخالت‌های دستوری از بین رفته‌اند. برای مثال عنصر نظم و پیوستگی دچار خدشه شده است. هم‌چنین خط آسمان به علت همین دخالت‌های ناروا دچار شکستگی فاحش شده است. مخالفان بافت در بیان یکی از دلایل‌شان می‌گویند چون تعدادی از عناصر از دست رفته است، بنابراین نگهداری بافت توجیه ندارد.
مخالفان بافت تاریخی قم چه دلایلی برای تخریب بافت دارند؟
مخالفان بافت تاریخی ۷ دلیل عمده دارند که شامل این موارد است.
۱. در قم اساساً چیزی به نام بافت تاریخی وجود ندارد. ۲. بافت تاریخی قم با بافت تاریخی کاشان و یزد متفاوت است و در قم ارزش نگهداری ندارد. ۳. مدافعان بافت حاضر به زندگی در بافت نیستند. ۴. مالکان و صاحبان حق می‌خواهند در بافت برای فرزندان‌شان محل سکونت و آپارتمان بسازند و با وجود محدودیت در بافت چنین امکانی را نمی‌یابند. ۵. محدویت ایجاد شده در بافت موجب افت درآمد شهرداری می‌شود. ۶. وجود بافت موجب جلوگیری از توسعه شهر می‌شود. ۷. صرفاً باید لکه‌های تاریخی حفظ شود و نگهداری بافت هزینه‌بر است و هیچ‌گونه توجیهی ندارد.
نظر موافقان بافت تاریخی قم چیست؟ آنان چه استدلالی دارند؟
موافقان بافت ۱۷ دلیل مشخص برای حفظ بافت تاریخی قم دارند که از جمله آنها شامل: ۱. بافت نمادی از هویت است. ۲. حفظ بافت موجب تنوع در بافت شهری است. ۳. بافت ارزش معنایی و فرهنگی دارد. ۴. حفظ بافت فقط هدف اصلی نیست. ۵. مراد از حفظ بافت، بهره‌برداری حداکثری هم به صورت معنوی و فرهنگی و هم در قالب اقتصادی و مادی نیز هست. ۶. تخریب بافت شاید در کوتاه‌مدت برای شهرداری درآمد ایجاد کند ولی در درازمدت به زیان شهر و شهرداری است. ۷. بیشتر مخالفان بافت بیش از آنکه به منافع عمومی و منافع شهر اعتقاد داشته باشند، به منافع خویش می‌اندیشند. روشن‌تر، تخریب بافت و بلوارسازی و آپارتمان‌سازی و مانند این‌ها، موجب ایجاد سفره گسترده و درآمد برای عده‌ای از مبلغان تخریب می‌شود. برای نمونه بررسی اسناد دفترخانه‌های اسناد رسمی و اسناد اداره ثبت خاصه از حیث مالکیت، قبل و بعد از تخریب، زمینه خوبی برای نشان‌دادن واقعیت‌ها است. ۸. حفظ بافت به جذب گردشگر کمک می‌کند. ۹. در عالم واقع و در خارج از بافتِ تاریخی، نمونه‌های عنوان شده (زندگی پدر و مادر و فرزندان در یک مجتمع آپارتمانی با هم) یا نادرند یا بسیار کم‌شمارند تا بتوان آن را به بافت تاریخی تعمیم داد. ۱۰. بیشتر مبلغان تخریب، به عمد و با بی‌توجهی و دست‌اندازی در بافت، موجب خالی‌شدن جمعیت از بافت می‌شوند. ۱۱. اگر مبلغان تخریب آنقدر که برای تخریب و تملک سعی و هزینه می‌کنند، برای ترمیم به کار می‌بستند، هم موجب درآمد پایدار برای شهرداری و هم موجب جذب گردشگر برای بافت می‌شد. ۱۲. بیشتر مبلغان تخریب در گفتار خود را طرفدار معماری اسلامی - ایرانی معرفی می‌کنند. اما نتیجتاً بیشتر همان شیوه عربستان سعودی که در افواه به نام معماری وهابی شهرت دارد، در پیشِ رو دیده می‌شود؛ همچون ایجاد هتل‌های مرتفع در بافت تاریخی و شکستن خط آسمان در اطراف اماکن مذهبی و سنگ‌فرش‌کردن و یکسان‌سازی گورستان‌ها و ساخت مناره‌ها و گنبدهایی که خاص معماری در عربستان سعودی است. ۱۳. تخریب بافت تاریخی موجب از بین رفتن یادگارها و یادمان‌های تاریخی همچون محل زندگی و تحصیل و تدریس علما و وقایع انقلاب اسلامی ایران می‌شود و روایت‌گران تاریخ در نشان‌دادن موقعیت‌های مکانی ناتوان می‌شوند. ۱۴. قم شهری میراثی است که در جهان امروز به‌عنوان مهد تشیع شناخته می‌شود. یکی از الزامات این امر، نگهداری شایسته از بافت تاریخی است. ۱۵. مخالفان بافت درکی از اهمیت بافت ندارند؛ چون از عمق تاریخ و فرهنگ و هویت حوزه کاری‌شان اطلاعات کافی ندارند. یکی از دلایل این دعوی، نداشتن هیچ اَماره‌ای (نشانه‌ای) از موضوعات مذکور چه در نوشتار و چه در رفتار و چه در گفتار نزد آنان است. ۱۶. حفظ لکه‌ها بناهای تاریخی بدون ارتباط معنادار با عناصر دیگر بافت صرفاً حالت نمادین دارد و حتی خود لکه‌ها را بی‌معنا می‌کند. ۱۷. هدف از حفظ بافت زنده‌مانی آن است. یعنی حیات در آن جریان داشته باشد. برای نیل به این امر می‌باید تمام اجزای بافت حفظ شود نه صرفاً لکه‌ها و بناهای تاریخی.
دلایل شما در ضرورت حفظ بافت تاریخی قم چپست؟
۱. مساحت بافت در برابر مساحت کل شهر چندان زیاد نیست که مخالفت‌هایی به این شدت برانگیزد.
۲. دفاع از بافت مستلزم اقامت در بافت نیست. موافقان می‌گویند، ما از بافت تاریخی شیراز نیز دفاع می‌کنیم، آیا الزاماً باید در بافت تاریخی شیراز زندگی کنیم. وانگهی برای بافت در برابر هزینه‌ای که برای تملک و تخریب می‌کنید، چه کرده‌اید که انتظار اقامت دارید؟
۳. مالکان و صاحبان حق با ایجاد درآمد از ملک خود به حفظ آن راغب خواهند شد. بستر درآمدزا را باید مدیران شهری ایجاد کنند.
۴. حفظ بافت در راستای توسعه است و توسعه صرفاً در تخریب و تملک و بلوارسازی و آپارتمان‌سازی خلاصه نمی‌شود. نگهداری میراث و بهره‌برداری حداکثری از آنچه معنوی و چه اقتصادی در یکی از محورهای توسعه همه‌جانبه تعریف می‌شود.
۵. در خصوص خانه‌سازیِ برای فرزندان خود، چه بسا مالکان ممکن است خواسته‌های دیگری هم داشته باشند. اما در نظام تصمیم‌گیری در بحث کنونی، نظر متخصصان (شهرسازان و معماران) ملاک است. وانگهی در کجا تا این حد به خواسته‌های مشابه توجه‌ای به این شدت کرده‌اید که در اینجا می‌کنید؟
از دید شما چه راهکارهای برای نگهداری و بهره‌برداری از بافت تاریخی قم وجود دارد؟
۱. تغییر کاربری قسمتی از بافت به فرهنگی و آموزشی و گردشگری و مانند این‌ها ۲. اعطای تراکم قابل جابجایی و قابل فروش به مالکان و صاحبان حق ۳. معافیت از عوارض ساخت ۴. معافیت و یا اعطای تخفیف در صدور مجوزها ۵. اعطای تسهیلات بانکی بی‌سود و کم‌سود ۶. اعمال معافیت و تخفیف‌های مالیاتی ولو به صورت موقت برای اماکن تجاری که با رعایت شیوه‌نامه‌های مربوط در بافت مستقرند؛ همانند رستوران‌ها و خوراکستان‌ها و شربت‌خانه‌های سنتی ۷. تملک (خریداری) پاره‌هایی از املاک به‌دست شهرداری به منظور ارائه خدمات عمومی همچون ایجاد پارکینگ‌های کوچک برای ساکنان ۸. طراحی و اجرای آتش‌نشانی مخصوص بافت تاریخی با اقتباس از کشورهای اروپایی خاصه ایتالیا ۹. تأسیس شهرداری بافت تاریخی ۱۰. تبلیغ در محیط حقیقی و فضای مجازی
مزایای نگهداری بافت تاریخی قم چیست؟
شکی نیست که نگهداری بافت، هزینه‌بر و پرزحمت و زمان‌بر است. اما مزایای آن در دراز مدت و حتی میان‌مدت بر این هزینه‌ها غلبه خواهد کرد. به شماری از این مزایا در زیر اشاره می‌شود.
۱. حفظ هویت شهری ۲. حفظ تنوع زندگی ۳. جذب گردشگر و ایجاد ارزش افزوده معنوی و مادی برای کلیت شهر ۴. ایجاد درآمد پایدار البته با آهنگی کند ولی پایدار هم برای مردم اعم از مالکان و دیگران و هم برای دستگاه‌های نگهدارنده شهر خاصه شهرداری ۵. ایجاد انرژی مثبت در هسته مرکزی شهر از طریق تأسیس زورخانه و پاتوق‌های شعر و سرود و داستان و تئاتر و مانند این‌ها ۶. ایجاد کانون آرامش و آسایش روانی ۷. ایجاد کانون و الگویی برای تعامل و همزیستی و همیاری و همبستگی ۸. بازمانده فرهنگ سنتی که در حال میرایی است - ضمن حفظ‌شدن در کنار فرهنگ مدرن - تقویت خواهد شد. ۹. معنا بخشیدن به زندگی در برابر ساخت‌وساز بدون روح یعنی آپارتمان‌سازی که منشأ آن وارداتی، آن هم از فرهنگی کاملاً ناهمگون است. ۱۰. حفظ و تقویت جامعه اجتماعی در برابر به وجود آمدن کلونی جمعیت ناشی از شهرسازی جدید و حفظ بافت انسان‌محور در برابر بافت ماشین‌محور
ارزیابی شما از عناصر بازمانده بافت تاریخی قم چیست؟
همان‌گونه که گفته شد یکی از دلایل مخالفان بافت، از دست رفتن شماری از عناصر آن است. آنان در مثال‌های خود به وجود معتادان و بزه‌کاران و اتباع بیگانه در بافت اشاره می‌کنند.
در پاسخ گفته می‌شود هر چند شماری از عناصر بافت به هر علتی از بین رفته است، با این حال عناصر بازمانده ارزش حفظ دارد. می‌توان گفت عناصر پایه‌ای همچون مساجد و تکایا و بقایای انسانی از نیست‌شدن کامل بافت جلوگیری کرده‌اند و همین عناصر اساسی می‌تواند ضمن جلوگیری از گسستگی به پیوستگی و بازسازی جدید کمک کند.
در مجموع عنوان می‌شود، بافت تاریخی، میراثی ارزشمند از پیشینیان است که شایسته شناسایی دقیق و فنی و مرمت و بهره‌برداری حداکثری چه معنوی و چه اقتصادی است. تحقق آن ارزش افزوده شهر را به صورت پایا افزون می‌کند. تصمیم‌گیرندگان برای بافت می‌باید شناخت عمیق و کافی از تاریخ و فرهنگ و هویت حوزه کاریِ‌ِشان داشته باشند. امری که در کردار و آثار و حتی گفتار بیشترشان دیده و شنیده نمی‌شود. هرچند که بخش قابل توجهی از بافت تاریخی قم در سال‌های اخیر با نامهربانی مواجه و تخریب شد، اما به نظر می‌رسد برای حفظ باقیمانده بافت تاریخی قم لازم باشد طبق ابلاغیه وزارت میراث فرهنگی شهردار بافت تاریخی تعیین شود تا بتوانیم باقیمانده بافت تاریخی قم را از نابودی نجات دهیم.
نظر شما