به گزارش خبرنگار مهر، 20 شهریور 1316 زمان تاریخی تغییر نام استراباد به گرگان در سال گذشته با تصویب شورای این شهر به نام روز گرگان نامگذاری شده است.
دکتر اسدالله معطوفی، پژوهشگر مردم شناسی، مورخ منطقه گرگان و استاد دانشگاه در زمینه تاریخ گرگان گفت: ایالت تاریخی گرگان پیشینه ای بس کهن دارد به طوری که عدهای از مورخین به ذکر بخشی از وقایع مربوط به آن در دوره اسطورهای هم پرداختهاند.
وی افزود: این ایالت شامل چند شهر بزرگ از جمله جرجان و استراباد بوده است که هر یک تاریخی پر از حوادث را پشت سر نهادهاند، شهر جرجان که هم اکنون خرابههای آن در حاشیه غربی شهر گنبدقابوس باقیمانده است با پشت سر نهادن وقایعی چند از جمله حمله مغول توانست تا اواخر قرن 8 و اوایل قرن 9 هـ ق به حیات خود ادامه دهد.
وی عنوان کرد: از این تاریخ به بعد دیگر در متون تاریخی یادی از آن نشده است اما شهر استراباد بتدریج رو به توسعه نهاد و پس از ویرانی جرجان مرکز ثقل وقایع منطقه شد و مورخان نیز از همین قرون کم کم نام " ایالت استراباد" را جایگزین " ایالت جرجان" کردند.
معطوفی بیان داشت: اندکی پس از حمله مغول، بویژه از عصر تیموریان به بعد ایالت استراباد که محدوده جغرافیایی آن حدود "استان گلستان" فعلی است با مرکزیت (تختگاهی) شهر استراباد جایگزین "ایالت جرجان" (با مرکزیت شهر جرجان که در قرن هـ جرفادقانی ان را دارالملک نامیده) شد.
وی گفت: سرانجام در تقسیمات جغرافیایی سیاسی ایران به سال 1316 خورسیدی به پاسداشت یاد و نام ایالت گرگان اسم گرگان را بر شهر استراباد نهادند که آق قلعه در محدوده این شهر و در حدود 18 کیلومتری آن قرار می گرفت.
این استاد دانشگاه افزود: با این تفاسیر در طول تاریخ «ایالت جرجان» (گرگان)، «ایالت استراباد»، «شهر جرجان» و «شهر استراباد» چهار مقوله متغیر و جدا از هم بوده اند.
وی با این توضیحات به شرح مختصری از پیشینه ایالت تاریخی گرگان و نیز شهر جرجان و استراباد پرداخت.
گرگان در دوره اسطوره ای
اندیشمندان و مورخان ایرانی ازجمله فردوسی درشاهنامه تاریخ ایران باستان را شامل دوران متعددی می دانند که شاخصترین آنها عبارتند از: 1- پیشدادی. 2- کیانی. 3- اشکانی. 4- ساسانی.
به نوشته ثعالبی و ابن بلخی، در دوره پیشدادی و در حکومت کیومرث، پسرش " گرگان را عمارت کرد"، در دوران حکمرانی فریدون نوه جمشید، گرگان به همراه چند ناحیه دیگر به ایرج پسر فریدون واگذار شد، اندکی بعد در عهد منوچهر نیز منطقه گرگان محل کر و فر پهلوانان و جنگاوران بزرگ ایران علیه تورانیان شد، از جمله این پهلوانان، سام و زال را بسیاری از متون نام برده اند.
در دوره کیانیان که جنگهای ایرانیان و تورانیان همچنان ادامه یافت گرگان بار دیگر مورد توجه قرار گرفت و برای مدتی به گودرز سپرده شد و نیز در عهد کیخسروتوسط گرگین میلاد بنیان نهاده شده بود.
نام گرگان در اوستا به صورت «وهرکانه» (وهرکانا) آمده است، عده ای از مورخین همچون سایکس واژه «هیرکانی» یکی دیگر از نامهای گرگان را برگرفته از همین وهرکانه و ورکانا دانسته اند..
گرگان در عهد ایران باستان
مادها دسته ای از همان مردم مهاجر آریائی بودند که بطور عمده در شمال غرب ایران سکونت اختیار کردند، در زمان حکومت هوخشتره که دولت ماد به اوج عظمت خود رسیده بود، پارت و هیرکانیا (گرگان) در حوزه قلمرو آنان درآمد.
به نوشته گزنفون مورخ یونانی، اندکی بعد در دوران ایختویگو (585-550 ق. م) مردم هیرکانیا به نوعی استقلال قابل توجه دست یافتند، ولی کتزیاس آنرا یکی از ساتراپ نشین هائی دانست که شخصی به نام «ارتسیر» ساتراپ (والی) آن بود.
در عهد هخامنشیان کوروش به سال 448 ق. م پارت و وهرکانه (گرگان) را تسخیر کرد و سپس برای سرکوب مادها، گرگانیها را نیز به همراه جمع مردم جنگاور، علیه آنها به حرکت درآورد، اندکی بعد سواره نظام جنگاور گرگانی در جنگ علیه آشوریها و چندی بعد در حمله به بابل نیز کوروش را یاری دادند، بطوریکه در پایان جنگ سخت مورد توجه کوروش قرار گرفتند.
سپس حکومت منطقه گرگان به برادر کوروش بنام «مگابرن» (بقولی به پسر کوچکش بردیا) واگذار شد، اما گرگانیها چند صباحی بعد یعنی در عهد حکومت کمبوجیه پسر کوروش، شورش بزرگی بر پا کردند که گشتاسب پدر داریوش آنها را سرکوب کرد، این مسئله در سنگ نوشته بیستون، ستون 2، بند 16 حک شده و از گرگانیها بنام «وهرکانیان» یاد کرده است.
در دوران داریوش وهرکانیها تحت فرماندهی مگاپانوس بخشی از سپاه او را تشکیل می دادند، بعلاوه ساتراپ وهرکان یکی از 30 ساتراپ این عهد را تشکیل می داد.
خشایار نیز جنگاوران وهرکانی را به همراه جنگجویان 46 ملت در لشکرکشی به یونان به سال 481 ق. م شرکت داد، عده ای از مورخان بر این باورند که شهر استراباد توسط خشایار به نام زن یهودی اش «هدسه» بنا شد.
ظهیرالدین مرعشی در تاریخ خود که آنرا در سال 881 آغاز و تا 892 هـ به پایان رساند، می نویسد: «چون گرگین میلاد شهر گرگان بساخت به نام او باز می خواندند. وی اسبان و اشتران خود به موضعی که اکنون استراباد است ساخته و خربندگان او را خانه و جایگاه آنجا بود، چون گرگان خراب شد، شهر را بدان غرق نقل کردند و به استراباد موسوم گردانیدند.»
در زمان اسکندر و سلوکیان، وهرکان که در منابع یونانی از آن بنام هیرکانیا یاد کرده اند، به تصرف آنان درآمد، اسکندر پس از فتح گرگان چند روزی را در آنجا سپری کرد، آرین مورخ یونانی نوشته است که «زادراکراته» (استراباد) مرکز هیرکانیا (ایالت گرگان) و یکی از شهرهای بزرگش بود که قصر حکومتی در آنجا قرار داشت.
اسکندر در استراباد ضیافت بزرگی برپا کرد و در همین شهر هم «نبرزن» سردار بزرگ و معروف داریوش سوم را به همراه هدایائی بزرگ به حضور پذیرفت.
پس از اسکندر، در عهد سلوکوس دوم ( 246-226 ق. م) جنگ بین او و تیرداد اشکانی بر سر منطقه گرگان بالا گرفت. طوریکه نبردها تا عهد آنتیوخوس سوم به درازا کشید و سرانجام هم حاکمان اولیه اشکانی بر خط گرگان مسلط شدند.
اشکانیان قبل از تصرف نقاط مختلف ایران، «نخستین سالهای حکومتشان صرف تصرف کامل منطقه وهرکان شد.» در اهمیت منطقه گرگان برای حاکمان اشکانی (پارتی) همین بس که استرابون نوشته است: «ماههای غیر زمستانی را شاه در همدان و هیرکان (گرگان) بسر می برد که مقرش در هیرکان شهر تاپه بود.»
دوره تاریخی اسلامی گرگان
پس از ورود اعراب مسلمان به ایران، در سال 20 هـ کوفیانی که در خراسان بودند اقدام به تصرف گرگان و طبرستان کردند ولی موفقیتی بدست نیاوردند، اما دو سال بعد سوید بن مقرن گرگان را فتح کرد و راهی طبرستان (مازندران) شد، به نوشته بلاذری، پس از وی در سال 30 هـ عثمان بن عفان شخصی به نام سعید بن عاص را مجدداً به سوی طبرستان و گرگان فرستاد: « ... و سعید با شهریار گرگان در مقابل 200000 درهم صلح بنمود.».
در عصر امویان (41-132 هـ ق) مصقله بن هبیره به امر معاویه بار دیگر مأمور فتح طبرستان و گرگان شد، ولی در این راه جان خود را از دست داد و خراج گرگانیها هم تا سال 98 هـ قطع شد.
در این سال یزید بن مهلب جرجان (گرگان) را در زمانیکه «اهل جرجان به داخل حصار و باروی آجری آن پناه گرفته بودند» متصرف شد و غنائم بسیاری بدست آورد.
اما به هنگامیکه مشغول فتح طبرستان بود مردم جرجان شورش بزرگی به راه انداختند چون خبر به یزید رسید جهم بن زهر بن قیس جعفی را به سوی گرگان فرستاد. پس از امویان در عهد عباسیان (132-656 هـ) گرگان که اینک اعراب بخاطر نداشتن حرف «گ» آنرا جرجان تلفظ می کردند، مورد توجه قرار گرفت.
نظر شما