نگاهی به آداب عزاداری در قم/ تکایا و خانه های قدیمی پایگاههای‌ معنوی

به گزارش خبرنگار مهر، عشق به حضرت اباعبدالله الحسین(ع) قرنها است که در دل شیعیان زبانه می‌کشد و چون گذشته عاشقان خود را واله و شیدا می‌کند و پیر و جوان، زن و مرد، بزرگ و کوچک، همه ساله در ایام محرم این دلدادگی و ارادت خود را به سالار شهیدان و یاران باوفایش نشان می‌دهند.

در گذشته عزاداران با ذکر نوحه و مرثیه سرایی و سینه زنی در تکایا و با راه اندازی دسته های عزاداری با سینه زنی در معابر عمومی و خیابان‌ها، دهه اول محرم را گرامی می‌داشتند.

در سالهای دور و در زمان خلفای جور در قم همانند سایر نقاط کشور‌، عزاداریها بیشتر در خانه‌ها و به صورت پنهانی صورت می‌گرفت و تمام طبقات، از علما و روحانیون شیعه گرفته تا مردم عادی در خانه‌های خود اقامه عزا می‏‌کردند.

خانه‌های مشهور در قم که در آنجا اقامه عزا می‌شد

از خانه‌‌های مشهوری که در قم سالیان دراز تا به امروز مبادرت به اقامه عزاداری می‏‌کردند می‌توان به خانه مرحوم آقا میر سید عبدالله مجتهد برقعی قمی با سابقه یکصد و سی سال ، خانه مرحوم حاج کمال در محله درخت پیر که  حالت تکایای قدیمی را دارد و سابقه عزاداری در آن خانه به یک صد و پانزده سال می‌‌‌رسد، خانه حاج محمد رضا زاد از تجار معروف بازار در خیابان حاج عسکر خوان، خانه مرحوم تقی وطن­خواه در محله میدان میر که سابقه آن به 90 سال می‌‏رسد، خانه حاج سید جعفر جنابان که از تجار معروف قم بوده، خانه حاج سید باقر روحانی از تجار بازار واقع در گذر قلعه، خانه حاج سید عباس جدایی در محله ی الوندیه اشاره کرد.

مراسم عزاداری در خانه علما نیز برگزار می‌شد که از آن جمله  منزل آیت الله العظمی بروجردی بود که دسته‌‌های عزاداری به منزل ایشان می‌رفتند و علمای بزرگ دستور داده بودند برای احترام به دسته‌‏های عزاداری، از زمانی که دسته‌ ها وارد خانه ایشان می‏ شوند، هیچکس حق ساکت نمودن آنها را ندارد و واعظی هم که بالای منبر است، باید سخنان خود را قطع نموده، تا پایان شور و حال دسته‌‏های عزادار، سکوت اختیار کند آن زمان که دسته ازمنزل خارج شود.

اجرای شبیه خوانی  یا تعزیه در قم

مهدی عباسی در کتاب تاریخ تکایا و عزاداری قم یکی از آداب و رسوم برگزاری مراسم عزاداری در قم را تعزیه عنوان کرده است و به نقل از پیشینیان آورده که آنها معتقد بودند بعد از نماز و مسجد، تعزیه و تکیه حافظ و نگهدار دین است.

تعزیه خوانان در تعزیه ، مجالس مختلفی را به نمایش می گذاشتند ، بعضی از مجالس بیانگر اتفاقات کربلا بود و بعضی دیگر مصائب خاندان پیامبر(ص) را بازگو می کرد.

در مجالس تعزیه انواع حماسی، اخلاقی و عاشقانه  به چشم می خورد و هدف از اجرای آن ایجاد شور قدسی، تطهیر روح و تزکیه نفس ، تسکین آلام ودردها وتحکیم همبستگی و وحدت در میان اقشار جامعه بود.

تعزیه از قدیم در قم به دو صورت ثابت و سیار انجام می‏گرفت و غیر از تکایای معروف، مکان‏هایی که تعزیه خوانی در آنجا به طور ثابت بر پا می ‏شده است، عبارت بودند از  محله میرزای قمی ، مدرسه دارالشفاء ، حرم مطهر ، میدان آستانه ، تکیه متولی باشی .

نوحه خوانی برنامه رایج در مراسم عزاداری

یکی از برنامه‏ های مهم تکایا در سراسر کشور و به خصوص در قم ، نوحه خوانی بوده است ، نوحه خوانان مردمانی وارسته و پاک نهاد بودند. آنان در قبال نوحه خوانی، وجهی مطالبه نمی کردند و احتمالاً در شب آخر عزاداری، کله قند، کلاه یا عبایی به عنوان تبرک به آنها می ‏دادند و اکثراً این مقدار را قبول نکرده و می‏ گفتند نوحه خوان برای رضای خدا و احیای شعائر دین می خواند نه برای کسب مال و منال.

در ادامه، به برخی آداب و رسوم و برنامه‌‏های مربوط به نوحه خوانی که در تکایا و حسینیه‌های قم برگزار می‌شد اشاره می‌کنیم.

سردم و سخنوری خواهان بسیاری در تکایای قم داشت

سردم و سخنوری که از یادگارهای دوران صفویه است و مراسم شعرخوانی بوده که به تشکیلات تکایای قدیمی افزوده شده است، یکی از مراسم مهمی بود که خواهان بسیار داشت.

مرشد هر تکیه، سردم را با لوازم هفده سلسله پیشکسوت، آذین بندی نموده، قرآنی با رحل بر بالای آن قرار می‏ داد و مدخل آن را با قفلی که دو سر زنجیر را به هم وصل می­کرد، مسدود می‏ نمود و در ادامه، به تفصیل وسایلی که در هر سلسله در سردم قرارمی گرفته، اشعاری که در آن خوانده می‏شود و حالت‏های اجرای آن را به مرحله اجرا درمی آورد.

تکایای مشهور در قم  که در آن سردم می‏بستند شامل تکیه سنگ سیاه ، تکیه چهار مردان، تکیه ملامحمود، تکیه یزدی‏ها و تکیه باغ پنبه بود.

سنگاب خانه با  کارکردی شبیه به سقاخانه

سنگاب، کاسه بزرگ سنگی بوده که در معابر، بازار، خانه‏ ها، اماکن عمومی و به ویژه بناهای مذهبی، جهت رفع عطش مردم، کارکردی شبیه به سقاخانه داشته است و معروف­ترین و با سابقه ترین سنگاب­خانه‌هایی که در ایام محرم در قم  برپا می‏ شد، سنگاب­خانه مرحوم میرزا محمد فخیمی بوده است که در سال 1300ش. بنیان آن گذاشته شد و مدت سی سال دوام داشت، این سنگاب­خانه را ابتدا در جنب حرم مطهر، مقابل میدان آستانه و سپس در محاذی گذر خان برقرار می‏ کردند.

سقاها به وسیله مشک از آب انبار سرداب و دیگر جاها، آب آشامیدنی برای مردم عزادار و دسته‏‌ها تهیه می‌کردند و در ظرف‏های مخصوص که سنگاب نام داشت، می‌‏ریختند.

سنگاب‌خانه‌ها، دارای تزئیناتی از قبیل چراغ‏های الوان، کتیبه، عکس و شمایل بود و اغلب هیئت‏‌های عزادار، در مقابل این سنگاب­خانه به عزاداری و شبیه خوانی می‏ پرداختند.

تکایای قدیمی و باسابقه قم

تکیه یا تکیه گاه، بعد از مسجد، در حقیقت پایگاه معنوی مسلمانان، به ویژه شیعیان به حساب می‌آید و  جایی است که مردم با تعزیه خوانی و سوگواری بر سالار شهیدان و یاران باوفایش به او متوسل می‌‏شدند.

در گذشته تا پایان حکومت قاجاریه، محوطه تکایا، مانند امروز، مفروش نبود و اکثر عزادارن، بر روی زمین خاکی می‌نشستند و فقط تعداد معدودی از زنان و مردان بودند که پارچه کوچکی جهت زیرانداز همراه خود می‌‏آوردند.

اگر بخواهیم از تکایای قدیمی و باسابقه قم نام ببریم می‌توان به تکیه میدان میر که سابقه آن به عهد اشعری‏ ها می‌‏رسد، تکیه سنگ سیاه که پس از روی کار آمدن سلسله صفویه تأسیس شد، تکیه میرزای قمی یا تکیه پشت مسجد که در پشت مسجد جامع قم قرارداشت  و از زمان‏های قدیم، در آن جا تعزیه خوانی می‏ کردند اشاره کرد.

تکیه گذر جدا ، تکیه شاه خراسان ،  تکیه حاج سید حسن با سابقه دویست و پنجاه سال ، تکیه عشقعلی با سابقه دویست و پنجاه سال، تکیه ملامحمود، تکیه یزدی‏ ها در پشت بازار قم، تکیه باغ پنبه، تکیه پنجه علی با سابقه یک صد و پنجاه سال، تکیه  متولی باشی که  در اوایل سلطنت مظفرالدین شاه قاجار توسط آقا سید محمدباقر، متولی باشی آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه (س) بنیان گذاشته شد و تقریباً تا پایان حکومت پهلوی دوم دوام داشت از دیگر تکایای معروف در قم بودند.

تکایای معروف و با سابقه دیگری نیز در قم به اقامه عزای سیدالشهداء می پرداختند که از جمله آنها می توان به  تکیه خروس که در ضلع جنوبی گذر جدا واقع شده و در گذشته، میدان­گاهی بوده که خروس بازان جهت برپایی مسابقه و داد و ستد در آن جا گرد هم می‏ آمدند اشاره کرد.

گفتنی است در یک صد سال قبل، شاطر عباس نامی که سردسته خروس بازان و ناظر بر آن مسابقات بود، در این محل زندگی می ‏کرد و در ایام سوگواری سالار شهیدان، در این محل که هم اکنون به تکیه خلوص تغییر نام داده است، مجلس عزاداری ترتیب می‏ داد.

تکیه گذر صادق، تکیه بزرگ، تکیه عربستان، تکیه سیدان، تکیه ارک و تکیه هیئت عزاداری روحانیون، که مرکز تجمع آنان، مدرسه رضویه واقع در خیابان آذر فعلی بوده و به سرپرستی آیت الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری بنیان گذاشته شد نیز از تکایای معروف قم بوده اند.

از هیئتهای معروف قم نیز می توان به هیئت های آلوچو، هیئت کوچه حکیم، هیئت سلطان محمد شریف، هیئت دروازه کاشان، هیئت شاهزاده ظهیر اشاره کرد.

مسیر حرکت دسته‏ های عزاداری در گذشته  به سمت حرم مطهر حضرت معصومه (س)

در گذشته دو راه اصلی برای حرکت دسته‏ های عزاداری در قم وجود داشت و بسیار حائز اهمیت بود که معروف ترین آنها که مسیری است که از بازار گذشته، به سلام­گاه می‌رسید و تقریباً محوطه بیرون مسجد امام حسن عسکری(ع) و خیابان آستانه بود.

مسیرهای فرعی نیز وجود داشت که دسته‌ها می‌بایست از کوچه‌‌های پیچ در پیچ آنها عبور می­ کردند تا به گذر خان یا سلام­گاه برسند و از آنجا وارد میان آستانه شوند.

مهدی عباسی در کتاب تاریخ تکایا و عزاداری قم در این خصوص می نویسد: از سال 1320 شمسی که بر تعداد تکایا و دسته‏های عزاداری قم افزوده شد، بیم درگیری و خونریزی به واسطه دعوا بر سر نوبت و ترتیب ورود به حرم مطهر نیز بیشتر شد و شهربانی، مقرراتی را وضع کرد تا دسته هر محل، قبلاً ثبت نام کرده، به نوبت و در ساعت معین در روز عاشورا به سه راه کولی  یا چهاراه بازار فعلی برسد.

برخی رسوم رایج در دسته‏‌های عزاداری قم

عده ای از سحرگاهان با آب پاش، مسیر عزاداران را آب پاشی می کردند تا از برخاستن گرد و غبار و شیوع بیماری جلوگیری کنند.

اهالی هر منطقه هرگز دسته عزاداری، محله خود را رها نکرده و به محله دیگری نمی‌رفتند.

تعزیه خوانی سیال از قدیم الایام در قم رسم بود و هیئت تجار واقع در مسجد امام حسن(ع)، اولین بار به تقلید از عزاداران تهران دسته زنجیرزنی راه انداخت.

طبل زنی در سپیده دم روز عاشورا برای خبر مردم از برپایی دسته‏ ها از آداب عزاداری در قم به شمار می‌رفت و در روز عاشورا  و تاسوعا نیز چند نفر در جلوی دسته‌‏ها راه می‏ افتادند که عده ای کاه و گل و خاکستر و عده ای گلاب، بر سر و روی دسته ‏ها می‌پاشیدند.

دسته روحانیون در زمان آیت الله العظمی حائری با سر و پای برهنه، تربت به پیشانی مالیده، برخی در حالی که عمامه‏ ها را شوریده می‏ بستند، از مدرسه رضویه به حرکت در می‏ آمدند  و در زمان آیت الله العظمی بروجردی از مدرسه فیضیه آغاز می‌کردند و تا حرم مطهر به عزاداری می‏ پرداختند.

برپایی سقاخانه‏ های سیار و قربانی شتر، گاو، گوساله یا گوسفند، جلوی برخی دسته ‏های عزادار از برنامه­ های برخی دسته‏ ها بود و علما به این برنامه توجه داشته و  سفارش می‏ کردند.

روز سیزدهم محرم، یعنی سوم عاشورا، در تکایای مهم شهر، عده ای عزادار، عقال عربی به سر و شالی به کمر می‏ بستند و بیل و کلنگ و کوزه کوچکی بر دوش می‏ گرفتند و به تقلید از طایفه بنی اسد، برای دفن هفتاد و دو تن شهید کربلا، در بیرون شهر، نزدیک خاکفرج، به مصلی می‏ رسیدند، نوحه خوانی می‏ کردند و مردم بر سر و سینه می‏ زدند.

کمکی رفتن بدین معنا که یک روز تکیه ای برای برپایی دسته عزاداری به تکیه دیگر می‌رفت و روز بعد، جهت سپاس از یاری آنان، آن تکیه به کمک تکیه کمک کننده می‌شتافت.

......................................

مهدی بخشی سورکی