ضیاء موحد: هنر ابن‌سینا بیان سورها بدون نمادهای ریاضی است

 به گزارش خبرنگار مهر، نشست‌ "دلالت‌شناسی جهانهای ممکن نزد ابن‌سینا" با سخنرانی دکتر ضیاء موحد در مؤسسه معرفت و پژوهش برگزار شد.

ضیاء موحد با بیان اینکه ابن سینا بهترین منطق‌دان ماست، گفت: کارهای صورت گرفته  بعدی در زمینه منطق یا تأثیری بوده از کارهای او و یا ادامه همان کارها بوده است.

وی گفت: منطق دانان ما اگر چه بصیرت زیادی به منطق پیدا کردند ولی نتوانستند آن را صورت بندی کنند. بحث جهانهای ممکن که درصدد طرح آن هستم، مسئله‌ای است که در تار و پود زبان طبیعی ما وجود دارد. همه ما در آرزو زندگی می‌کنیم و یک سری امکانات را تصور می‌کنیم. این مسئله ساده مبنای چیزی است به نام جهان‌های ممکن.

موحد در ادامه تصریح کرد: از بدو تولد تا زمان مرگ، بی‌نهایت امکان جلوی روی ما وجود دارد. هر چه که به جلوتر می‌آییم به یک سری از امکانات دست می‌یابیم و برخی از امکانات دیگر حذف می شود. بنابراین جهان‌های ممکن اعتبار دارند.

وی گفت: برای اینکه اعتبار جهان‌های ممکن را توضیح دهم، مثالی را بیان می کنم. فرض کنیم دو سکه را با هم به هوا پرتاب بکنیم. در این صورت احتمال اینکه دو سکه با هم "شیر" بیاید، 4/1 است. حال باید ببینیم این احتمال 4/1 از کجا آمده است. احتمال 4/1 در صورتی اعتبار دارد که احتمالات دیگر را معتبر بدانیم.

او با بیان اینکه بر خلاف نظر برخی که جهان‌های ممکن را "مفهومی" (conceptual) می‌دانند، گفت: فرض جهان ممکن در زبان ما وجود دارد. گاهی به جهان‌های ممکن عنوان  "خلاف واقع" نیز گفته می‌شود.

این منطق‌دان برجسته ایرانی گفت:  سه مفهوم "ضرورت"، "امکان" و "جهان ممکن" با هم مرتبط هستند. "ممکن" چیزی است که در اوضاع و احوالی خاص بتواند تحقق پیدا کند ولی ضرورت در همه جهان‌های ممکن صادق است و ضرورتهای متفاوتی نیز وجود دارند. مثلا وقتی می‌گوییم آب در 100 درجه  سانتی گراد به جوش می آید، این ضرورت فیزیکی است. یا وقتی می گوییم آب از دو اتم هیدروژن و یک اتم اکسیژن تشکیل شده است یک ضرورت متافیزیکی است. ضرورتهای منطقی هم وجود دارند که از ضرورتهای دیگر قوی‌تر هستند.

موحد در ادامه افزود: بنابراین "ضرورت" جمله‌ای است که در هر شرایط درست باشد ولی "ممکن در بعضی شرایط ، درست است.
وی با اشاره به تصور بعضی از اندیشمندان معاصر که معتقدند ابن سینا هیچ مفهومی از جهان‌های ممکن نداشته است، گفت: ابن‌سینا در کتاب "اشارات التنبیهات" خود به مسئله جهان‌های ممکن پرداخته است.

موحد در ادامه با صورت‌بندی اجمالی منطق ارسطو و ابن سینا تصریح کرد: گزاره هر s، p است، در منطق ارسطو مطرح است. ولی ابن سینا این شکل از گزاره را به صورت شرطی " به ازای هر x، اگر(s(x آنگاه(p(x" بیان کرد.

این گزاره یعنی به ازای هرx ، اگر s با خاصیت x باشد آنگاه p با خاصیت x. این ترکیب شرطی ابن سینا با فرم ارسطو، خیلی فرق دارد.

عضو هیئت علمی مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران گفت: ضرورت در منطق ارسطو به دو شکل وارد می‌شود. به عنوان مثال در گزاره هر انسان، حیوان است؛ ضرورت را می‌توان در دو جا قرار داد. اول اینکه بگوییم ضروری است که هر انسان حیوان است و دوم اینکه هر انسان ضروری است که حیوان است. ولی در فرم ابن سینا ضرورت به سه نوع می‌تواند در ترکیب شرطی وارد شود. ابن سینا می گوید ضرورت در گزاره شرطی "به ازای هرx ، اگر s با خاصیت x باشد آنگاه p با خاصیت x" باید بعد از x بیاید. یعنی گزاره با قرار دادن "ضرورت" به صورت "به ازای هرx ضروری است که s با خاصیت x باشد آنگاه p با خاصیت x" در بیاید.

این استاد دانشگاه در ادامه افزود: اگر در گزاره  "به ازای هرx ، اگر s با خاصیت x باشد آنگاه p با خاصیت x" "ضرورت" را قبل از "به ازای هر x " بگذاریم، گزاره کاذب می شود.

موحد گفت: هنر ابن‌سینا این است که در آن زمان با بیان طبیعی و بدون به کار بردن نمادهای ریاضی توانسته سورها را بیان کند. اما اشکال ابن سینا در منطق در این بود که در حصار منطق ارسطو ماند و لذا قیاسهای شرطی ابن سینا نادرست است چرا که در منطق ارسطو نمی توانیم چیزی به عنوان منطق جمله ها داشته باشیم.

وی در پایان تصریح کرد: موضوع جهان‌های ممکن در حال حاضر وارد حوزه های هنر هم شده و نظر بسیاری از هنرمندان و از جمله داستان نویسان را به خود جلب کرده است.

مؤلف "از ارسطو تا گودل" در پاسخ به این سوال خبرنگار مهر که در برخی از گزاره های ریاضی وارد کردن "ضرورت" مدخلیتی ندارد و همچنین  وارد کردن "ضرورت" در سورهای وجودی بی‌معنا می‌نماید گفت: گزاره‌های ریاضی بالذات ضروری هستند و سورهای وجودی را نیز می‌توان به سورهای عمومی تبدیل کرد.