رابطه استاد و شاگردی را از فروزانفرها بیاموزیم/ معیشت و دوری استاد از دانشگاه

12 اردیبشهت ماه سالروز شهادت استاد مطهری و گرامیداشت روز معلم و استاد است به همین مناسبت خبرنگار گروه حوزه و دانشگاه خبرگزاری مهر به سراغ دکتر حسن ذوالفقاری از اساتید زبان و ادبیات فارسی کشور که صاحب تالیف کتب و مقالاتی است رفت تا گفتگویی با این استاد انجام دهد.

* خبرگزاری مهر : آقای دکتر ذولفقاری! شما در جایگاه یک استاد چقدر "روز استاد" را جدی و اثر گذار می بینید؟ 

- دکتر حسن ذوالفقاری: روز استاد به دلیل آن سابقه فرهنگی و حکم ادبی که بین استاد و شاگرد است معمولا بزرگداشتی برگزار می شود که جنبه ای ظاهری دارد که طی آن تجلیلی از استادانی که در عرصه های مختلف فعالیتهای علمی و فرهنگی داشتند انجام می شود اما جنبه مهمتر و ماندگارتر این است که این بزرگداشت به شکلی دوام و بقا داشته و واقعی باشد.

بزرگداشت استاد چیزی نیست که مختص یک روز باشد و ما فقط یک روز را به این کار اختصاص بدهیم بلکه روز به روز و لحظه به لحظه باید برای استادان فضاهای علمی و فرهنگی مهیا باشد تا بتوانند کار کنند. مبادا که با اقدامات نابخردانه ای که ممکن است افرادی مرتکب شوند موقعیت های علمی این استادان به خطر بیفتد و موجبات سرخوردگی و یاس و نا امیدی آنها فراهم شود.

* چگونه فضایی در دانشگاهها می تواند شرایط دانشگاهها را برای تحقق مواردی که مورد تاکید قرار دادید فراهم نکند.

- ایجاد فضای نا امیدی و یاس به هر بهانه و دلیلی و با هر عنوانی.

- بازنشستگیهایی در سالهای اخیر رخ داده که برخی آن را اجبار و سیاسی و برخی آن را یک روند عادی می دانند. شما بازنشستگیهای اخیر را چگونه می بینید؟

* چه اجباری و چه اختیاری به نظرم یک معنا را به همراه دارد. ممکن است که اجباری هم نباشد و به اختیار خود استاد صورت گرفته باشد اما پشت همان اختیارهم یک اجباری نهفته است. اگر شرایط فعالیت به خوبی مهیا نباشد و استاد نتواند در آن کار علمی انجام دهد خودش ترجیح می دهد که دیگر در چنین فضایی نباشد. چیز دیگری هم که به آن معتقدم این است که استاد ممکن است به ظاهر کار بکند و آموزش بدهد اما در عمل بازنشسته باشد. یعنی هر روز به دانشگاه می آید و به ظاهر فعالیتهای علمی انجام می دهد اما در اصل روح، دل و مغز او بازنشسته شده است.

* در روابط اساتید و دانشجویان به خصوص در زمینه رشته هایی مثل علوم انسانی پیش تر اساتیدی چون دکتر فروزانفر را دیده ایم که شاگردان خود را به استادان بزرگی چون خود بدل کردند لیکن به نظر می رسد امروز دیگر روند رشد شاگردان این گونه نیست...

- اساسا روابط استاد و شاگردی فقط در کلاس شکل نمی گیرد گو این که امروزه هم با روشهای جدید پیام نور و آموزش از راه دور و آموزش مجازی این اتفاق هم نمی افتد.

اگر می بینیم که در گذشته نسلهای متعدد استادانی را داشتیم که آنها شاگردان خود را پرورش دادند و تا امروز نسل هفتم و هشتم آنها را شاهد هستیم به دلیل این نوع ارتباط بوده است. از آغاز تاسیس دانشگاه تهران و زمان دکتر فروزانفر و دکتر معین تا امروز اگر هر دهه را یک دوره فرض کنیم هشت دهه، هشت نسل را پرورش داده اند که روابط استاد شاگردی بین آنها خیلی عمیق تر بوده است. دلیلش این است که شاگردان به درستی با اساتید روابط علمی و عاطفی داشتند و اساتید حرمت و بزرگی و روش مشی و منش را به دوره های بعد منتقل می کردند. این روابط هرچه به دهه های اخیر نزدیک تر شدیم سست تر شد.

* چقدر به کرسیهای آزاد اندیشی اعتقاد و یا اعتماد دارید؟

- این کرسیها می توانند در ارتقای سطح اندیشه و علوم جدید و نقد و بحث نظری در عرصه های مختلف علوم انسانی تاثیر زیادی بگذارند. در جایگاه این کرسیها شکی نیست اما اینکه چقدر اهداف آنها محقق بشود خود موضوع مهمی است. 

یک سوی محقق شدن این اهداف مجریان هستند اما سوی دیگر آن مخاطبان هستند که باید دید اینها چقدر استقبال می کنند و اساسا تا چه حد فراتر از مسائل شعاری و بخشنامه ای و آئین نامه ای برای این کرسی ها بها و ارزش قائل می شوند. در آن صورت کرسی های آزاد اندیشی می توانند نقش واقعی خود را ایفا کنند و گرنه در حد همان مصوبات باقی خواهند ماند.

* جدای از سیاست و آموزش و فرهنگ به جنبه های اقتصادی زندگی اساتید نیز بپردازیم. به نظر شما زندگی اساتید ما به ویژه اساتید رشته های علوم انسانی که شاید فعالیت خارج از برنامه نداشته و یا کمتر داشته باشند تا چه حدی تامین است؟ 

- واقعیت این است که با توجه به شرایط اقتصادی که ما داریم و وضعیت تورم، حقوق استادان با بازنشسته یک سازمان تفاوت چندانی ندارد. به هر حال استاد نیاز به آرامش بیشتری دارد تا به دور از دغدغه های فکری کار علمی و فرهنگی بکند که متاسفانه این شرایط اصلا مهیا نیست.

حتی نمی گویم کمتر است و باید بیشتر بشود تاکید می کنم که اصلا مهیا نیست. در نهایت استاد مجبور است که زندگی خود را تامین کند و بهتر است که این پشتوانه را دانشگاه به وجود بیاورد و منافع آن هم به خود دانشگاه برگردد در غیر این صورت استاد از محیط دانشگاه فاصله می گیرد که این به نفع دانشگاه نیست. 

* به عنوان سئوال آخر کمی وارد فضای تخصصی در زمینه رشته فعالیت شما شده و این پرسش را طرح می کنم که فضای دانشگاه و آکادمیک ادبیات کشور چقدر با فضای اجتماع در ارتباط بوده و با خواسته های آن منطبق است؟  انگار ضرورت یک آشتی تاریخی بین ادبیات آکادمیک و ادبیات مورد نظر جامعه بیش از پیش احساس می شود.

- در کل من با نظر شما موافق هستم اما از طرفی هر کدام از این دو کارکردهایی داشته و به نیازهایی باید جواب بدهند و لزوما هم نباید هر دو یکی شوند. آن چیزی که در جامعه مورد نظر مردم است چیزی است که اصلا ممکن است مورد تایید هم نباشد این دلیل نمی شود که چون خواست جامعه این است که به یکسری رمانهای بازاری پرداخته شود ما به اینها رسمیت بدهیم آن در شرایطی که رسمیتی ندارند و پدیده های زود گذری هستند که می آیند و می روند. اگر ماندگار باشند خود به خود تلاش می کنند که بمانند. در جامعه ادبیات ما اینها باید خود امتحان خود را پس دهند. زمانی که به جریانی ماندگار و به یک سبک تبدیل شدند دانشگاه به آنها می پردازد.

اصولا سبک یعنی چه؟ سبک ماندگار به معنای پایداری یک روش است. در غیر این صورت فقط به عنوان یک واقعه از آن یاد خواهند کرد. به نظرم نسل جدید باید چنان اثرگذار باشد که دانشگاه شناسایی اش کرده و به آن بپردازد. البته این ایراد همیشه به دانشگاهها بوده است که چرا به فضاهای جدیدتر و نوتر فکر نمی کنند. البته این در 10 سال اخیر تا حدی کمتر شده است.

از طرفی باید کمی هم نزدیکی بین فرد و دانشگاه رخ دهد و بعد وارد فضای مشترک بشوند چرا که ابتدا جو با طرد و رد همراه است که با این روش نمی شود پیش رفت. حقیقت این است که بیرون از دانشگاه هم جریان هایی هستند که حتی ممکن است محفلی و انجمنی باشند و باید آنها را پذیرفت.