دارالتقریب مذاهب اسلامی؛ سرآغازی برای دستیابی به اتحاد جماهیر اسلامی

در 29 ربیع الاول سال 1366هجری قمری به همت حضرت آیت الله بروجردی و شیخ محمد شلتوت "دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه" با هدف تقریب و نزدیکی مذاهب اسلامی در قاهره مصر تاسیس شد. پیشتر افرادی چون سید جمال الدین اسد آبادى، شیخ محمد عبده، شیخ محمد حسین کاشف الغطاء و شیخ عبدالمجید سلیم و شیخ محمد تقى قمى در این حوزه به تبادل نظر و اندیشه پرداخته بودند.

پس از تأسیس «دار التقریب بین المذاهب الاسلامیه‏» مجله «رسالة الاسلام‏» نیز منتشر شد. در این مجله مقالات علمى ارزشمندى از مذاهب اسلامی در مسائل فقهی مختلف چاپ می شد و در حوزه آرای مذاهب اسلامى و تدوین مجموعه قواعد فقهى جدید نیز تالیف و تحقیق صورت می گرفت.

تفاوت جماعه التقریب بین المذاهب الاسلامیه و مکتب عروة الوثقی

مهمترین و مؤثرترین حرکتی که پس از سید جمال و مکتب "عروه الوثقی" و پیروان اولیه او نظیر عبده و کواکبی برای ایجاد اتحاد اسلامی صورت گرفت، و برخلاف مکتب اتحاد اسلامی عروه الوثقی، شکل نهادی و سازمان یافته به خود داشت، حرکتی بود که "جماعه التقریب بین المذاهب الاسلامیه" در جهت تقریب و همبستگی مذاهب اسلامی انجام داد. این حرکت برخلاف حرکت رهبران اولیه اتحاد اسلامی؛ یعنی سیدجمال و پیروانش، بیشتر جنبه دینی و اجتماعی داشت.

در واقع مکتب سیدجمال در عین حال که به اهمیت نقش علما در این راه توجه داشت، ولی مرکز ثقل طرح اتحاد اسلامی او- باتوجه به بعد سیاسی آن- زمامداران ممالک اسلامی بود و در مقابل، جمعیت دارالتقریب به طور اساسی بر علمای مذاهب اسلامی متمرکز بود.

در راستای تقویت تقریب بین مذاهب، شیخ شلتوت، رئیس "الازهر" گام های مهمی برداشت از جمله در یکی از جلسه ها پیشنهاد کرد تسنن و تشیع را در جمع مشترک بدانیم و به جای تعبیر به فرقه یا طایفه، همه آنها را "مذاهب اسلامی" بنامیم. در پس گسترش همکاری و همبستگی میان علمای مذاهب اسلامی، فتوای شیخ شلتوت مبنی بر جواز پیروی از مذاهب امامی صادر شد.

وی درباره آرزوی خود می نویسد: آرزو داشتم می توانستم از اجتماعاتی که در دارالتقریب برپا می شود تعریف کنم که در آن مصری در کنار ایرانی، لبنانی، عراقی و پاکستانی و غیره قرار می گیرد و حنفی، مالکی، شافعی و حنبلی و امامی و زیدی دور یک میز می نشیند و با ندایی توأم با دانش و ادب و پاکی و فهم و برادری و و همکاری و محبت، یکدیگر را می خوانند.

شیخ محمد تقی قمی در نخستین جلسه دارالتقریب در سخنانی خطاب به اعضا که از مذاهب مختلف اسلامی بودند، درباره هدف مجمع می گوید: ایجاد حسن تفاهم میان برادران دینی که به یک خدا و یک پیغمبر و یک دین معتقدند و دارای یک نماز و یک قبله هستند، هدف دارالتقریب است و همچنین بدبینی ها را از میان برداشتن و برادری و یگانگی را جایگزین اختلافات ساختن از دیگر اهداف دارالتقریب است.

موانع تقریب در جهان اسلام

متاسفانه در حال حاضر، مسلمانان به صورت فرقه ها و طایفه های مختلف درآمده اند، به گونه ای که می بینیم یک امت به فرقه های گوناگون و هر فرقه ای به شعبه های متعدد تقسیم شده و هریک از دیگری دور گشته اند و جانبی سیر می کند و گویی پیروان دو دین هستند که با هم همکاری و وصلت و تبادل فکری نمی کنند. هر دسته ای تمام کوشش خود را به افکار خود مشغول داشته و در راه آن تعصب می ورزد و حق را در انحصار خود می داند و دیگران را باطل می شمارد.

شیخ شلتوت نیز تفرقه و پراکندگی مسلمانان را در دو عامل عصبیت و مذهب می دید. به نظر او در اسلام، عصبیت وجود ندارد و با وجود کثرت مذاهب اسلام و اختلاف روش ها و آرای آنها، همگی از یک منبع و اصل واحد که کتاب خدا و سنت رسول اکرم(ص) باشد، فیض گرفته و از آن جوشیده اند.

دور شدن مسلمانان از آموزه های اصیل اسلامی و پیدایش جهل و خرافه، بدعت و تقلید و انحراف نیز در ارتباط با دسیسه های دشمنان اسلام از عواملی است که در تجزیه جامعه اسلامی و فاصله گرفتن مذاهب اسلامی مؤثر است. در این میان، از فعالیت بعضی عوامل داخلی استعمار و نیز کسانی که به عنوان مبلغ فعالند، نباید چشم پوشید.

اقدامات مؤثر مؤسسان دارالتقریب

اعضای مؤسس و عضو دارالتقریب پس از چندی برای رفع موانع وحدت مسلمانان، دست به اقدامات تحسین برانگیزی در جهت تقویت قرابت مذاهب اسلامی زدند که از جمله آنها می توان به گشودن باب اجتهاد جواز بیرون از دیگر مذاهب اسلامی، پیدایش فقه مقارن، ایجاد ارتباط و همبستگی میان رؤسای شیعه و سنی، همکاری با کنگره های اسلامی در راه همبستگی و معرفی مذاهب در کشورهای دیگر و جواز پیروی از مذاهب مختلف اشاره کرد.

پیدایش فقه مقارن به پیشنهاد شیخ محمد عبده بود . سپس دارالتقریب و الازهر به آن شکل رسمی تر بخشیدند و کرسی فقه مقارن را همراه با داخل کردن فقه شیعه در آن دانشگاه به وجود آوردند. شیخ شلتوت در این باره می نویسد: "ما به یاری خداوند تصمیم گرفته ایم فقه اسلامی را در دانشکده حقوق اسلامی به تمام مذاهب فقهی که اصول آنها معروف و روش شان آشکار است، تدریس نماییم و بدون شک مذهب شیعه امامی و زیدی در میان آنها خواهد بود."

دارالتقریب برای ایجاد ارتباط و همبستگی میان رؤسای شیعه و سنی دست به اقدامات مختلف از جمله نامه نگاری، اعزام نماینده و ملاقات زد. از جمله نامه نگاری های رؤسای سابق الازهر، شیخ عبدالمجید سلیم و شیخ شلتوت با حضرت آیت الله العظمی بروجردی در همین راستا است . سفر شیخ محمد فحام، رئیس الازهر به ایران را نیز در همین زمینه باید ارزیابی کرد.

آرزوی تشکیل اتحاد جماهیر اسلامی

شلتوت از مسلمانان خواست از تعصب ناروا بپرهیزند. وی درباره بازتابهای این فتوا در کشورهای اسلامی پس از پخش شدن نسخه هایی از آن می گوید: " فتوایی که آوازه بلند آن در کشورهای اسلامی طنین افکند و چشمان افراد پاک و با ایمان که هدفی جز حق و تقریب و مصلحت ملت نداشتند، روشن گشت و از طرفی هم پرسش ها و جدل ها درباره آن شروع شد و من به درستی این فتوا ایمان داشتم و با عزمی راسخ، هر لحظه برای آن کسانی که درباره آن توضیح می خواستند، نامه می فرستادم و آن را تائید می کردم و به اشکالات معترضین پاسخ می گفتم."

سیدعبدالحسین شرف الدین می گوید: ما باید در اندیشه تشکیل “اتحاد جماهیر اسلامی” باشیم و در این راه به جان بکوشیم. این آرمان مقدس، حضورهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقدام های جهانی گوناگون می طلبد. باید متفکران مؤمن بیندیشند و برای همه این مسائل برنامه ریزی کنند و زمینه و فرهنگ و اقدام را فراهم آورند.