صنعت کتابت و ساخت کتابخانه؛ اولین گامهای مسلمانان برای اشاعه علم

دو قرن پس از وفات حضرت محمد (ص) صنعت کتابت در همه جهان اسلام منتشر شد و تمدن اسلامی که حول کتاب دور می‌زد، به شکوفایی و رونق خاصی دست یافت. این امر سبب شد تا همه مسائل مرتبط با کتاب رونق خاصی گیرند. احداث کتابخانه‌های ملی و خاص، تجارت و خرید و فروش کتاب و رونق حرفه نسخه نویسی و کتابت از مهمترین فعالیتهای مرتبط با کتاب در جامعه اسلامی بودند که با استقبال زیادی روبه رو شدند.

این امر منجر به ترویج صنعت ورق و کاغذ در بغداد و سمرقند شد که فرصتی برای کتابخانه به وجود می آورد تا افراد بتوانند کتابهای خارجی را به این اماکن در ایران، مصر، سوریه، اندلس، کشورهای شمال آفریقا آورند و به زبانهای مختلف ترجمه کنند. به طوری که وجود کتابخانه در همه کشورهای اسلامی نقطه ارتباطی کشورها با یکدیگر شد و کتابهایی که در بغداد یا دمشق منتشر می شدند، به وسیله کاروانهای تجاری با زیبایی و با آداب خاص به کشورهای دیگر از جمله اسپانیا صادر می‌شدند و این مسئله تأثیر بسزایی در انتشار وحدت فرهنگی شد.

بنابراین صنعت کتاب همراه ورق سازی و جلد سازی رونق یافت و در کشورهای اسلامی مورد توجه محققان و خوانندگان قرار گرفت. کتابهایی که برای اولین بار دارای جلد شدند در همه رشته های خط، علوم قرآن، تفسیر، زبان عربی، شعر، زندگی نامه، شرح حال نویسی، زبان عربی، قرآن و دیگر علوم بودند تا جاییکه عناوین کتابها از 1 هزار هم فراتر رفتند.

این در حالی است که تمبکتو و مالی دوران شکوفایی و طلایی خود را می گذراندند. با توجه به اینکه کتابهای اسلامی دارای ارزش فراوانی بودند، برخی از کتابهای نادر نسخه ای به زبان عربی داشتند که در کتابخانه ها مورد استفاده قرار می گرفتند.

این امر منجر شد تا در قرن دوم بیت الحکمه به عنوان آکادمی تحقیقات علمی در بغداد با حمایت خلیفه عباسی تأسیس شود و پس از آن کتابخانه و رصدخانه های دیگری در شام ساخته شدند که در آن دستنوشته های همه دنیا نگهداری و به زبان عربی ترجمه می‌شدند.  

این دوران جهش تمدن اسلامی است که پیش از این سابقه نداشته است به طوری که دانشگاههای اروپایی دو قرن پس از جهان اسلام آن هم با اخذ اندیشه آن از مسلمانان ساخته شد. بنابراین اولین دانشگاه بیت الحکمه بود که در سال 830 میلادی تأسیس شد. پس از آن دانشگاه قرویین فاس در سال 859 میلادی و سپس دانشگاه الازهر قاهره در سال 970 میلادی بود. اما اولین دانشگاه اروپا در سالرنو سال 1090 میلادی تأسیس شد. سپس دانشگاه بادوا در ایتالیا در سال 1222 میلادی تأسیس شد که در آن دوران کتابهایی به زبان عربی را تدریس می کردند.

دانشگاههای اسلامی دارای آداب خاصی بودند که هم دانشجویان و هم استادان وحدت خاص خود در روش و شیوه را حفظ می‌کردند که از کشوری به کشور دیگر و از عصری به عصر دیگر بسیار تفاوت پیدا داشت. به طوری که اروپاییان از شیوه دانشگاههای اسلامی بهره مند می شدند. این امر منجر شد تا حتی خلفا و وزراء خواستار دیدن دانشگاههای اسلامی شوند و در تلاش بودند تا عمارت و وزارت را رها کنند و به دانشگاهها بپیوندند. این خلفا با دادن حقوق به دانشجویان به تشویق آنها به فراگیری علم و دانش اقدام می کردند. 

آموزش در دانشگاههای اسلامی برای همگان رایگان و عرب و عجم و سیاه و سفید یکی بودند. در این زمان شهرکهای دانشگاهی برای اقامت دانشجویان غربی نیز تأسیس شد تا در کنار دانشگاه بتوانند با مسلمانان و امت اسلام با برادری و برابری زیر پرچم اسلام و علم زندگی کنند که در میان آنها کرد، ترک، چینی، بخارایی و سمرقندی به چشم می خورد. هر استادی برای کلاس خود فهرستی از اسامی دانشجویان تهیه کرده بود که آنها را حضور و غیاب می کرد. برخی از حکام و خلفا که به مدارس خاص راه پیدا می کردند با علمای مشهور از کشورهای اسلامی رقابت می کردند و به آنها حتی منصب و حقوق نیز می دادند تا به سرعت انتشار علم و تمدن اسلامی کمک کنند.