رابطه روانکاوی با ادبیات رابطه ارباب و برده نیست / برداشت هایی مبتذل از روانکاوی در ایران رایج است

به گزارش خبرنگار مهر، پنجمین نشست از سلسله نشستهای تخصصی مرکز تحقیقات زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس، با سخنرانی محمد صنعتی و تحت عنوان "نقد روانکاوانه" برگزار شد.

در ابتدای این نشست، حسین پاینده - دانشیار دانشگاه علامه طباطبایی - در سخنانی با اشاره به گرایش جامعه دانشگاهی به دانشهای میان رشته ای، گفت: نقد ادبی از بیش از 90 سال قبل به این سو کار میان رشته ای خود را با نقد روانکاوانه شروع کرد. در واقع این فروید بود که در کتاب تعبیر رویا - که بهتر بود آن را با عنوان "خواب گذاری" ترجمه می کردیم - کار میان رشته ای را با وارد کردن روانکاوی به حوزه ای که از آن انتظار نمی رفت، آغاز کرد.

وی افزود: فروید در فصل 5 این کتاب که آن را در سال 1900 منتشر کرد به تحلیل مفصل نمایشنامه هملت (اثر شکسپیر) می پردازد و پس از او نیز شاگردانش از جمله ارنست جونز با انجام یک تک نگاری ماندگار به این نمایشنامه پرداخت، با این پیش فرض که باید با هملت مانند انسانی واقعی برخورد کرد؛ چرا که هملت در بخشهایی از این نمایشنامه با استفاده از تکنیک "e-side" حرف دلش را بیان می کند و آن جمله مشهور "بودن یا نبودن" را برای همیشه در اذهان ثبت می کند.

ادگار آلن پو به نکروفلیا مبتلا بود!

پاینده اضافه کرد: بعدها نیز روانکاوان دیگری مانند مرلین بناپارت (شاگرد فروید) این راه را ادامه دادند. او کتابی درباره ادگار آلن پو نوشت و این بار نه یک شخصیت در یک داستان بلکه مولف را ابژه تحلیل روانکاوانه قرار داد و در نهایت هم نتیجه گرفت او (آلن پو) به نکروفلیا مبتلا بوده است!

این منتقد ادبی تاکید کرد: می توان گفت تاکنون بررسی شخصیتهای آثار ادبی و نیز خود مولف، دو گونه پرداختن روانکاوی به ادبیات بوده و این دو رویکرد همچنان پرطرفدارند. اما من معتقدم روانکاوی مولف کار منتقد ادبی نیست بلکه روانکاو حرفه ای کسی است که به عنوان پروفشنال روانکاوی می کند.

پاینده افزود: در حال حاضر و به مدد نظریه پردازی های کسانی مانند "نورمن هالو" روانکاوی شکل سومی هم در ادبیات پیدا کرده و در این گونه جدید نه مولف و نه شخصیتهای داستان، بلکه خواننده - برحسب واکنش هایش به متن تحلیل - تحلیل می شود. از این رو می توان این سوال را مطرح کرد که چرا واکنشهای ما به یک فیلم سینمایی یا یک داستان کوتاه واحد متفاوت است؟ اینجاست که نقد روانکاوانه می گوید چه بسا خود متن، روانکاو است و "ما"ی خواننده، شخصیت تحلیل شونده.

وی سپس با گریزی به وضعیت این دانش (نقد روانکاوانه) در ایران، به "بوف کور" صادق هدایت و واکنش هایی که تاکنون در ایران به این اثر ادبی و مولف آن صورت گرفته پرداخت و گفت: به جرات می توان گفت بسیاری از کسانی که درباره هدایت اظهار نظر کرده اند، او را نشناخته و این اثر را نفهمیده اند.

هیچ مکتبی به اندازه روانکاوی برای رابطه مادر و فرزند ارزش قائل نیست

دانشیار دانشگاه علامه طباطبایی ادامه داد: متاسفانه در فرهنگ ما مبتذل ترین شکلها و بهتر است بگوئیم برداشتها از روانکاوی رواج پیدا کرده و حتی در محافل آکادمیک هم این رشته بد معرفی شده است. شاید در فلسفه غرب هیچ مکتب دیگری به اندازه روانکاوی برای رابطه دو سویه مادر و فرزند ارزش قائل نباشد و روانکاوی هیچ گاه حامی برداشتن موانع رابطه مادر و فرزند نبود و نیست.

در ادامه این نشست محمد صنعتی با اشاره به پیشینه این دانش از لابلای واکنشهای نویسندگان ایرانی به آن، گفت: سال 66 هوشنگ گلشیری که مسئول بخش ادبی مجله مفید بود و به همراه آذر نفیسی نقد علمی ادبیات را شروع کرده بودند، از من خواست که متونی را به انتخاب آنها تحلیل روانکاوانه کنم. وقتی این کار را انجام دادم، واکنشهایی برخلاف آن چیزی که مورد انتظار بود، دریافت کردم. در واقع بسیار از این کارها در جامعه ادبی آن روز استقبال شد و این با توجه به ذهنیت اکثر نویسندگان درباره روانکاوی بسیار متفاوت بود.

وی افزود: اما از آن پس مقاومتهایی با نقد روانکاوانه وجود داشت و اغلب هم به این مساله برمی گشت که مقاومت کنندگان اطلاعات کافی از این دانش نداشتند. حتی وقتی من کتاب "صادق هدایت؛ هراس از مرگ" را منتشر کردم بسیاری همچنان بر این عقیده بودند که با روانکاوی نمی شود نقد ادبی کرد اما باید بگویم امسال برای من سال مهمی بود چرا که در بخشهای بالینی روانکاوی پذیرفته شد.

روانپزشکی در ایران همیشه دارویی بوده است

این روانپزشک اضافه کرد: روانپزشکی در ایران همیشه روانپزشکی دارویی و ارگانیک بوده اما امسال روانکاوی هم در تربیت روانپزشک گنجانده شد و هم اینکه ما توانستیم واحد روانکاوی را در دانشگاه علوم پزشکی تهران بیاوریم. از آن سو روانکاوی از طرف بخش خصوصی هم پذیرفته شده است. مجله فیلم امسال دو شماره خود را با عنوان "روان و فیلم" به روانکاوی اختصاص داد. همچنین مجله کارنامه از نقد روانکاوانه استقبال کرده و قرار است کارگاه ها و نشستهایی در این باره برپا شود. از سوی دیگر فرهنگستان هنر هم سرگرم انجام فعالیتهایی در این باره است.

اندیشمندان مکتب فراکفورت هم تحت تاثیر روانکاوی بودند

وی در ادامه به مقاومتهایی که در برابر روانکاوی وجود داشته اشاره کرد و گفت: با همه این مقاومتها، روانکاوی به سرعت حوزه های هنری و ادبی را تحت تاثیر قرار داد. حتی سورئالیست هایی مانند آندره برتون تحت تاثیر روانکاوی بوده اند. پدیدار شناسی هم از این دانش متاثر شد که می توان در این حوزه به لوی اشتراوس اشاره کرد. بعد از جنگ جهانی دوم هم تفسیرهای تازه ای از فروید شد و با کارهای کسانی مانند ژاک لاکان در اروپا و آمریکا حوزه این تاثیر افزایش پیدا کرد. می توان گفت زبان روانکاوی در نهایت برای هر دو گروه موافق و مخالف آن به زبانی روزمره تبدیل شد.

صنعتی سپس با اشاره ای کوتاه به دیدگاه های افلاطون و ارسطو درباره شعر و ادبیات، گفت: در اواخر قرون وسطی مولفانی مانند بوکاچیو شروع به نقد ادبی کردند و در واقع این خود ادیبان، رمان نویسان، قصه نویسان و نمایشنامه نویسان بودند که کم کم شروع کردند به این کار و از آن سو هم فیلسوفانی مانند کانت و هگل به نظریه پردازی درباره مسائلی مانند زیبایی شناختی پرداختند. درواقع نقد ادبی بر اساس فلسفه زیبایی شناختی کانت و یا هگل انجام می شود.

رابطه روانکاوی با ادبیات رابطه سوژه با سوژه است

این منتقد ادبی افزود: فروید از همان ابتدای کارش شروع کرد به کمک گرفتن از ادبیات و برخلاف فلاسفه ای مانند افلاطون و ارسطو که به شعر و ادبیات حمله می کردند، از کسانی مانند سوفوکل، شکسپیر و داستایوفسکی به عنوان "استادکار"های خود نام می برد و می گفت من تلاش می کنم نشان دهم که رابطه روانکاوی با ادبیات رابطه سوژه با ابژه و ارباب با برده نیست بلکه رابطه دو سوژه است. این را می توان در تفسیر لاکان از ادیپ دریافت. او می گوید سوال این است که چه کسی، چه کسی را به سخن در می آورد؟ آیا این اسنیکس است که چیستانها را می پرسد یا این ادیپ است که با مسائلی که مطرح می کند موجب می شود که اسنیکس چیستانها را بپرسد؟

وی اضافه کرد: لاکان در پایان هم به این نتیجه می رسد که میان روانکاوی و ادبیات همیشه رابطه داد و ستدی برقرار است و بخش مهمی از روانکاوی از هنر و ادبیات گرفته شده است. البته روانکاوی نفوذ هم داشته اما رابطه ای که ایجاد کرده، دیالوگ دو آدم بالغ است. هدف روانکاوی این بوده که تمام ایده هایی را که از نویسنده مخفی بوده و یا نمی توانسته آنها را بگوید، آشکار کند که این کار نوعی بازسازی و ساخت شکنی است؛ همانند کاری که دریدا می کند. او در یک نوشته فواصل بین خطوط را می خواند و قائل به این است که ناگفته ها را از این میان می توان دید و دریافت.

چارچوب اخلاقی روانکاوی بسیار محکم است

صنعتی روانکاوی را علمی هدفمند و پیرو اخلاقیات توصیف کرد و گفت: من فکر می کنم فروید نتوانسته از سنت اخلاقی یهودی خود خارج شود و به همین جهت id وego را به اسب و اسب سوار تشبیه می کند. روانکاوی تلاش می کند با متن و مولف همدلی کند و بفهمد که خالق اثر در موقع خلق اثر چه در درونش می گذشته است. روانکاوی به هیچ عنوان ارزشی نیست.

وی افزود: با اینکه بارها و بارها از مرگ فروید و مرگ روانکاوی سخن گفته شده، باید گفت روانکاوی همچنان در زمان فروید مانده و نه تنها خود فروید مانند یک ادیپ عمل کرد بلکه روانکاوی هم مانند یک ادیپ عمل کرد. ادیپ پیش از اینکه پدرش را بکشد می خواست به این چیستان پاسخ دهد که چگونه می تواند هم خود و هم مردم را آزاد کند. در واقع او در جستجوی حقیقت بود.